Een stukje geschiedenis rond de Openbare Lagere school in Heeze

Heemkronijk jaar:2013, jaargang:52, nummer:2, pag:23 -33

Een stukje geschiedenis rond de Openbare Lagere school in Heeze

door: A.M. Reinders-van Pelt en C.S. Smit

Inleiding

Het onderwijs was oorspronkelijk een kerkelijke aangelegenheid. Onderwijzers waren òf priesters òf door de kerk aangestelde schoolmeesters.

Na de Vrede van Münster in 1648, toen Brabant Staats werd, kwam het onderwijs in protestantse handen. Rooms-katholieke scholen waren voortaan verboden.

In Heeze stond in die tijd bij de kerk aan de Holeweg een schoolmeesterswoning met een schoollokaal, terwijl in de kapel in het dorp les werd gegeven in het koor van de kapel. Deze ruimte werd ook gebruikt voor vergaderingen van het dorpsbestuur.

In het midden van de 18de eeuw werd aan de Kapelstraat – nu BP benzinepomp – een huis gekocht om te gaan dienen als woonhuis, annex schoollokaal. Om dit pand te kunnen verbouwen moest geld geleend worden.

Daarvoor was toestemming van de Staten- Generaal nodig. Deze toestemming werd verleend met de volgende resolutie.

Resolutie van de Staaten Generaal,

waarby aan de Regenten van Heeze wordt gepermitteert, om, zoo tot betaalinge van de kooppenningen, als voor de reparatie en verbeetering van het Schoolmeestershuis, by hen gekocht, zeekere sommen van penningen tot laste van de Gemeente aldaar te moogen negotieeren, onder de conditien daar by vermeld. Den 2e Augusty 1748.[1]

Aan het eind van de 18de eeuw kwam er een einde aan deze rechten van de protestanten en werd de school weer een zaak van het dorpsbestuur. Toen werd de schoolmeester weer door het bestuur van de gemeente aangesteld. Omdat de meerderheid van de bevolking rooms-katholiek was, werd het schoolpersoneel natuurlijk ook weer rooms-katholiek. De school werd hoofdzakelijk bezocht door jongens. Meisjes kregen een opleiding bij de nonnen. De jongensscholen waren openbare scholen.

Onderwijs in de negentiende eeuw

In de negentiende eeuw vonden op onderwijsgebied diverse ontwikkelingen plaats. Belangrijke jaartallen daarbij zijn:

1806 Onderwijswet zorgt voor onderwijs op christelijke basis.

1848 Vrijheid van onderwijs komt in de grondwet.

1857 Onderwijswet.

In de die tijd was het onderwijs nog het domein van de man. Pas kort voor de intrede van de twintigste eeuw deed op de lagere school de onderwijzeres haar intrede; in 1900 bestond een derde van de leerkrachten uit vrouwen.

Een hoofdonderwijzer in Brabant had omstreeks 1870 een jaarsalaris van f  350,- plus vrij wonen en een grote tuin. En om het schoolverzuim tegen te gaan kreeg hij er voor iedere geregelde leerling een stuiver per maand.

Bijzonder is dat protestantse meisjes, in tegenstelling tot de rooms-katholieke, ook naar de openbare school gingen. Op schoolfoto's uit het begin van de twintigste eeuw is dat te zien.

30 maart 1900: de Leerplichtwet

De liberale minister H. Goeman Borgesius (1847-1917) diende een wet in waarmee voor kinderen van 7 tot 13 jaar de leerplicht werd voorgesteld. Er was veel verzet tegen het wetsontwerp, vooral van confessionele zijde. Op de beslissende dag waren 99 van de 100 Kamerleden aanwezig. Alleen F.D. graaf Schimmelpenninck (1854-1924) – verklaard tegenstander van het wetsontwerp – lag in bed; hij was van zijn paard gevallen. De uitslag van de stemming: 50 vóór, 49 tegen. Binnen –de kortste keren circuleerde in het land het volgende versje:

Baron Schimmelpenninck en zijn bliek

Doen beiden aan politiek;

De baron zei: 'Tegen, zonder manco'.

De schimmel zei: 'Wij stemmen blanco'.

Zo werd Borgesius' leerplichtwet door paardenpolitiek gered.[2]

1920: Gelijkstelling van het openbaar en bijzonder onderwijs

Nadat in 1900 de leerplichtwet was aangenomen, verhevigde de strijd om de gelijkstelling van openbaar en bijzonder onderwijs. Deze eindigde met de ‘Pacificatie’ waarbij een grote ‘uitruil’ plaatsvond. In 1917 kwam het algemeen kiesrecht tot stand en in 1920 volgde de gelijkstelling in het onderwijs.

Bij de invoering van de onderwijswet van 1920 werd het stichten van bijzondere scholen toegestaan. Dit was voor het rooms-katholiek kerkbestuur aanleiding een echte rooms-katholieke school op te richten.

Hiertoe werd in 1926 een verzoek gedaan aan de gemeenteraad van Heeze. In de notulen van de gemeenteraad kunnen we volgen hoe dit verzoek werd behandeld en wat de gevolgen waren.

Een bijzonder school in Heeze?

In de vergadering van 11 augustus 1926 kwam de aanvraag aan bod.

RK kerkbestuur vraagt gelden voor stichting nieuwe school of de bestaande school om te zetten in een bijzondere school.

B. en W. stellen voor hun volle medewerking te verlenen. De raad gaat accoord. Er zal uitgezien worden naar een geschikt terrein. B. en W. krijgt machtiging voorbereidende maatregelen te nemen en zullen de plannen in een volgende vergadering ter behandeling worden voorgelegd.

De voorzitter[3] deelt verder mede nog geene definitieve plannen, betreffende reorganisatie van het onderwijs te kunnen overleggen. Wel bestaat het plan om de bestaande school te verbouwen voor eene bijzonderen school en een nieuwe openbare school te bouwen op Strabrecht, welk terrein door het schooltoezicht is goedgekeurd.

Strijbosch[4] en ook anderen vinden deze plaats te ver afgelegen en zagen de school liever gebouwd meer in de kom. De voorzitter deelt daarop mede, dat er een pand te koop is tegen eenen som van

f  3.500.-, doch de Raad moet weten, of men dit bedrag ervoor over heeft. Buijsen en van Bree[5] meenen, dat dit bedrag niet te hoog is, in verband met het te verbouwen kapitaal. (sic)

De voorzitter vindt het goed, daar dan tevens ter plaatse de weg kan worden verbreed. Hij zal met den architect nagaan of het terrein geschikt is. De Raad kan er intusschen over nadenken en hoopt hij spoedig definitieve  voorstellen te kunnen aanbieden.[6]

Op 16 december 1926 vergaderde de raad verder over het schoolvraagstuk.

Aan de orde komt bepaling der plaatse voor de nieuwe school. De voorzitter zegt dat B. en W. de zaak rijpelijk hebben overwogen, doch de beslissing aan de Raad overlaten en geen voorstel aanbieden . Het bekende pand is te koop voor f -3.500,- waardoor dan tevens eene radicale verbetering van den langst loopende weg kan worden verkregen. Thans valt dus kiezen tusschen het bouwen op een terrein op Strabrecht of het bekende pand van de firma Vullinghs daar aan te kopen.

Strijbosch zegt dat het terrein op Strabrecht niet de ware plaats is en de school in de kom der gemeente thuis hoort, ook in verband met eventueele uitbreiding, terwijl op Strabrecht ook het natuurschoon kan behouden blijven.

De voorzitter meent ook dat in zake onderwijs niet op bezuinigingen moet worden gelet. De zaak is van alle kanten bekeken en nagegaan. Wij moeten rekening houden met eventuele invoering van het 7de leerjaar en uitbreiding. Overigens is het de bedoeling de oude school op de minst kostbare wijze te verbouwen met inachtneming met de minimum eisen door de wet en dat de school in het centrum der gemeente hoort, terwijl dan bovendien gelegenheid bestaat tot verbreding van een weg. Buijsen brengt dank aan B. en W. voor de spoedige uitvoering der door den Raad geopperde gevoelens. Hij zal dan zijn stem geven aan een voorstel tot aankoop van een pand in de kom en wijst er op de geringe meerdere kosten. Het lid van Bree sluit zich hierbij aan. Van de Paal[7] zegt dat wel overwogen mag worden, waar de school te bouwen. Op de eene plaats is de grond kosteloos beschikbaar en elders moet deze worden aangekocht. Er was de vorige vergadering gezegd de voelhorens eens uit te steken. Naar aanleiding daarvan heeft hij meerdere belanghebbende personen gehoord, die zich allen met de plaats op Strabrecht goed kunnen verenigen. Ook meent hij dat de meeste uitbreiding der gemeente in de toekomst aan de zijde van het dorp zal zijn.

De voorzitter meent dat omtrent dit laatste punt geen voorspellingen zijn te doen en brengt in stemming de plaats waar de school zal worden gebouwd. Alle leden verklaren zich voor de aangeduide plaats in de kom der gemeente behalve het lid van de Paal.

Wordt alsdan besloten:

1e. behoudens nadere goedkeuring van Heeren Gedeputeerde Staten van Noord Brabant tot plaats voor de nieuwe school aan te wijzen het perceel gemeente Heeze kadestraal bekend sectie F, nr. 1703 en 1589, samen groot 13 aren 27 ca.

2e. behoudens nadere goedkeuring van H.G.S. onderhand aan te kopen als terrein voor het bouwen eener nieuwe openbare school het perceel F.1703 en 1589 voor de som van f- 3.500.-[8]

In februari 1927 waren de gevraagde vergunningen ontvangen en konden volgende stappen gezet worden.

Mededeelingen

a. Goedkeuring van H.G.S. van het raadsbesluit tot aanwijzing der plaats voor de te bouwen school.

b. Goedkeuring van het raadsbesluit tot aankoop van het aangewezen pand voor den schoolgebouw.

Voorstel tot machtiging van B. en W. om uitvoering te geven aan de goedgekeurde plannen tot bouw en verbouw van scholen. De plannen worden ter inzage overgelegd zooals deze van hoogerhand zijn goedgekeurd.

De voorzitter zegt, dat het schoolbestuur alle vertrouwen stelt in den Raad, voor welke diligente behandeling wij erkentelijk mogen zijn.

Op eenen vraag van Buijsen wordt gezegd dat de speelplaats achter de school komt. De voorzitter zegt naar de goedkoopste plannen te hebben uitgezien en had liefst eenen nieuwe bijzondere school gebouwd, doch er was geenen geschikte plaats te krijgen en is thans na onderzoek het aangeboden plan het voordeeligst gebleken. Achter de nieuwe school zal een klein gedeelte worden verhard en de afsluiting zal landelijk geschieden door plaatsen van een ligustrum heg. Op eenen vraag van Buijsen naar de begrotingskosten zegt de voorzitter deze niet te kunnen mededelen, daar deze alsnog geheim moeten blijven. Wordt eenparig besloten B. en W. de gevraagde machtiging tot uitvoering der schoolplannen te verleenen, onder voorbehoud dat de Raad over de gunning zal beslissen. Wordt besloten van het bouwen eener nieuwe school en de verbouwing der bestaande school met de kosten van eerste inrichting eene geldleening aan te gaan van ten hoogste f 43.000,- tegen hoogstens 4,5% af te lossen jaarlijks minstens 1/30 der geleende sommen, de rente en aflossing te bestrijden uit de gewoone inkomsten van bezittingen en belastingen.[10]

De Openbare Lagere School in Heeze in de jaren twintig van de twintigste eeuw.[9]

De bouw van de Openbare Lagere School

Nadat aldus de benodigde besluiten genomen waren, liet het College van B. en W. de volgende advertentie plaatsen in de Meierijsche Courant van 19 en 21 februari 1927.

Aanbesteding

BURGEMEESTER EN WETHOUDERS VAN HEEZE,

zullen op Vrijdag 4 Maart a.s. des v.m.

om 11 uur, ten raadhuize aldaar publiek

AANBESTEDEN:

A.     Het bouwen van een Tweeklassige O.L. School,

B.     Het verbouwen van eene Vijfklassige O.L. School

Bestekken en tekeningen van A. en B. zijn verkrijgbaar bij den

Architect L. DE VRIES te Helmond , tegen betaling van f 12,50.

Bij ongeschonden inlevering op den dag der besteding wordt f 5,- gerestitueerd.

Aanwijzing ter plaatse op Maandag 28 Februari des voormiddags om half 11 ure

De Architect L. DE VRIES.[11]

In maart 1927 volgde de verlening van de bouwopdracht aan H. Huijbregts.

Komt aan de orde beslissing over gunning van bouw en verbouw van scholen. De voorzitter doet voorlezing der verschillende inschrijvingen en deelt mede dat het voorstel van B. en W. is om het werk van percelen te gunnen aan H. Huijbregts voor de som van f  26.767,-. Een voorstel van het lid van Bree om behandeling in geheime zitting wordt gesteund en wordt tot geheime zitting overgegaan. Buijsen wil perceelsgunning laten varen en vindt geen bezwaar om de massa dan aan Huijbregts te gunnen. Van de Paal gaat accoord met Buijsen.

De voorzitter neemt thans het voorstel over de aanbesteding in massa te gunnen aan H. Huijbregts voor de som van f  26.877,- Dit voorstel in stemming gebracht wordt aangenomen met 5 voor en 2 tegen. Voor: van Asten, van Werde[12], van de Paal, Buijsen en Strijbosch. Tegen: van Bree en Snoeijen.[13]

Buijsen heeft vernomen dat nog meerdere kinderen naar Eindhoven ter school zullen gaan en vraagt hoeveel kinderen er moeten zijn voor een openbare school. De voorzitter zegt dat er eene openbare school moet blijven al zouden er maar 4 of 5 kinderen zijn.[14]

Na de bouw van de nieuwe school en de verbouwing van de bestaande school kon deze laatste overgedragen worden aan het rooms-katholieke kerkbestuur. Dit gebeurde in juli 1927, nadat de gemeenteraad in mei nog had besloten urinoirs te plaatsen.

Ook wordt goedgekeurd dat op de speelplaats bij de bijzondere jongensschool een paar urinoirs zullen worden aangebracht.[15]

Wordt voorts besloten de openbare school wijk D.179 op te heffen en kosteloos in eigendom over te dragen aan het RK. kerkbestuur voor een bijzondere RK jongensschool. Het schoolgebouw met grond Kadastraal F.1974 volgens afpaling groot ca. 25 aren en dit aan de publieken dienst te onttrekken.[16]

De onderwijzers van de O.L. School

Omdat het onderwijs aan een openbare school viel onder de verantwoordelijkheid van de gemeente, komen in de notulen van de gemeenteraad ook de afhandeling van het ontslag of de aanstelling van onderwijzers aan de orde. In augustus 1926 besloot de raad bijvoorbeeld eervol ontslag te verlenen aan een aantal onderwijzers.

Wordt besloten overeenkomstig eigen verzoek eervol ontslag te verleenen in te gaan op 1 september 1927 aan de onderwijzers bij het openbaar lager onderwijs C.U.B. de Laar, J.J.L. van den Broek en Th. A. van Gennip.[17]

Behalve de onderwijzers vertrok ook het schoolhoofd per 1 september 1927. De raad verleende in juni het gevraagde ontslag.

Ingekomen aanvrage van J.F. Vreede[18] om ontslag als hoofd der Openbare School in te gaan 1 september 1927. Wordt besloten dit gevraagde ontslag op eigen verzoek te verleenen in te gaan.

Vreede zou de gemeentewoning, die dienst doet als woning van het hoofd der OL. School, moeten verlaten. Ontruimen met Pasen, opzeggen 3 dagen voor Kerst.[19]

De gemeente had in mei al stappen gezet om een nieuw hoofd voor de openbare lagere school aan te trekken.

Wethouder van Asten is overleden. Nieuw lid J. Scheepers. F. van Bree wordt nieuwe wethouder.

Op voorstel der voorzitter worden B. en W. gemachtigd de noodige stappen te doen inzake de oproeping van een hoofd der O.L. School. Strijbosch vraagt of het hoofd akte Fransch zal moeten hebben, daar zulks vroeger hier steeds is geweest. De voorzitter zegt dat zulks niet meer wordt gevorderd.[20]