De betekenis van onze plaatsnamen

Heemkronijk jaar:1995, jaargang:34, nummer:1, pag:40 -55

DE BETEKENIS VAN 0NZE PLAATSNAMEN 

door: Peter Dekkers

Etymologie is de tak van de taalwetenschap die de oorsprong en de geschiedenis van woorden opspoort. Met die etymologie kunnen we ook proberen de herkomst van onze plaatsnamen na te gaan. Een vereiste daarbij is altijd dat we daarvoor de oudste vermelding ofwel de oudste vorm van die plaatsnaam nodig hebben om iets zinnigs over de naam te kunnen zeggen. In de loop van de tijd zijn namen vaak verbasterd of zijn ze in een bepaalde vorm geïnterpreteerd, waarvan men dacht dat dàt de oorspronkelijke vorm was.(1)   De nederzettingsnamen in de Kempen zijn meestal natuurnamen, die werden aangehouden toen men de plaats ging bewonen. (2) ? Aan de natuurnaam werd dan vervolgens een bewoningsnaam geplakt (-dorp, -huizen, -hoven, -sel).

1. De betekenis van de plaatsnaam Geldrop

De oudste vermeldingen van Geldrop zijn vergeleken met andere plaatsnamen in de omgeving niet zo heel oud: Op 2 mei 1296 had Henricus Brokehoven de goederen in GHELDORPE, die hij gekocht had van Arnoldus Nolleken Dicbir, verkocht aan Johannes van Hanewiic en zijn vrouw Bata Bicken, poorters van Den Bosch.(3)  In de literatuur is vroeger ook wel de vorm Ghellendorp uit 1031 genoemd, maar gezien de context waarin deze naam voorkomt, duidt deze naam op een plaats in Münsterland.(4)  

Namen op -dorp wijzen direct op menselijke bewoning; dorp wijst in eerste instantie op een groep mensen. Vergelijk het Franse 'troupe” of ‘trou- peau’ en het Latijnse ‘turba’ dat via metathesis aan dorp verwant is en dat ‘groep’ of 'schare' betekent.(5)  Vermoedelijk betekende het woord in de vroege middeleeuwen een nieuwe ontginning: een akker met een boerderij.(6)  Daarom wonen mensen óp en niet in een dorp. Hierin is het verwant met het Friese ‘terp’.  In Westfalen en Denemarken zijn namen met -torp en -trup meestal boerderijnamen.(7)  Toen na 1000 de kleine nederzetting zich uitbreidde, kon 'dorp' ook gaan wijzen op grotere nederzettingen. Daarna ontwikkelde ‘dorp‘ zich tot een woord voor plattelandsgemeente met een negatieve klank, zodat het na de late middeleeuwen nauwelijks meer gebruikt werd in de plaatsnaamgeving. In veel talen is dorpsbewoner synoniem met ”schurk” (bijv. Engels/Frans 'villain’; vgl. Nederlands 'boer').

In Nederland, Duitsland, Denemarken en Engeland wemelt het van de plaatsnamen op -dorp. In Nederland valt het op dat veel van deze namen boven de rivieren nog gewoon eindigen op -dorp, maar dat in Brabant de namen verklinkeren tot -drop. Ook het naburige Lierop stamt oorspronkelijk van ‘Lidorp’ (1243).

Volgens J. de Vries betekent Geldrop het dorp van Geldo, een vleinaam bij Giltbert: 'het dorp van Gildo'.(8)  De betekenis is echter uit de lucht gegrepen; ze vindt nergens bevestiging, want een Gildo is hier niet bekend. De naamsverklaring van Geldrop als 'Gelders dorp' lijkt ver gezocht en is onbewijsbaar. Maar toch hadden in de 12de eeuw de graven van Gelre hier in de Kempen een voet aan de grond en was de heer van het naburige Heeze hun leenman.(9)  Bachiene schrijft dat de heerlijkheid Geldrop een Gelders leen was. Schutjes meldt dat men nog in 1619 tegen Brabant de bewijzen leverde, dat Gelre op de heerlijkheid van Geldrop gerechtigd was. Nochtans verwoestten Gelderse troepen er in 1512 alles te vuur en te zwaard.(10)   Ook het aardrijkskundig woordenboek van Van der Aa noemt Geldrop een Gelders dorp.  J. van Oudenhoven citeert een oorkonde van Arnold van Gelre uit 1462: “... die heerlycheit van Geldrop die men van ons ende onse voorvaderen hertoghen van Gelre ende greven van Zutphen te leen helt ende gehalden heeft altyt ende noch voirt”.

De heer van Geldrop was toen Philips van Horne, leenman en bloedverwant van de hertog van Gelre, die Geldrop in leen hield van de hertog van Gelre. Mogelijk heeft een heer Van Home dus de heerlijkheid Geldrop in leen opgedragen aan de hertog van Gelre, toen hij in het huwelijk trad met een vrouwe Van Gelre; dat was toen gebruikelijk. Uit een oorkonde van Jan van Gelre uit 1377 blijkt namelijk helemaal niet dat deze heer van Geldrop die heerlijkheid in leen hield; het lijkt eerder zijn allodium te zijn en de heren Van Home waren zijn erfgenamen.(11)  En ook al was Geldrop een Gelders dorp, dan zal de naam Geldrop daar nooit een aanwijzing voor kunnen zijn. De genitief-s zou dan zichtbaar moeten zijn gebleven in de plaatsnaam (Gelresdorp).

De bodemkaart van Geldrop toont ons oude bouwlanden met zeer arm zand; in het beekdal van de Kleine Dommel sterk lemig en fijn zand. Geldrop ligt boven op een vulling van een slenk, waarin löss is afgezet in de prehistorie door smeltwaterbeken; de ondergrond is hier erg lemig.(12)  H.J. Moerman en J. Weijnen vertalen het eerste lid als gelde- of gelt-, dat 'onvruchtbaar' betekent.(13)  Als geheel duidt de naam Geldrop dan op onvruchtbaar bouwland, wat niet waarschijnlijk is gezien de lemige ondergrond. Dit komt overeen met de constatering van J. Molemans dat het eerste lid van Kempische plaatsnamen doorgaans op de natuurlijke omstandigheid wijst. Ik houd deze naamsverklaring daarom voor de meest aannemelijke.

Geldrop kende in de late middeleeuwen nog één gehucht: Braakhuizen. Braak duidt op een ontginning (het gebroken zijn van de grond) en het achtervoegsel -huizen werd juist gebruikt in de 13de of 14de eeuw.(14)

2. Zesgehuchten

Deze zes gehuchten Riel, Genoenhuis, Gíjzenrooi, Hout, Hulst en Hoog- Geldrop werden pas in 1526 'Zesgehuchten' genoemd. Zij hoorden toen allemaal bij de heerlijkheid Heeze-Leende. Kerkelijk ressorteerden de gehuchten onder Geldrop; alleen in Riel stond een kapel. De pachthoeven die hier stonden waren allemaal van de Tafel van de H. Geest (ofwel het ‘Bossche Geefhuis’), dat de inkomsten spendeerde aan brood, kleren en schoeisel voor de armen van Den Bosch.(15)

Genoenhuis komt van 'geen nuwen huys', wat betekent ‘dat nieuwe huis’. Het gehucht ligt op een dekzandrug; Romeinse en vroeg-middeleeuwse vondsten zijn hier gedaan. In 1448 heette het ‘ghenen nuwenhuys’ en in 1464 ‘ten Nuwenhuys’.(16)  Er stonden hier in het verleden diverse hoeven: hoeve van het klooster Mariënhage; hoeve Ter Heesterbeke; hoeve van de koning van Engeland. In 1740 was de plaats aanzienlijk: er stonden toen 24 huizen.

Gijzenrooi betekent de roding of ontginning van Gijs. In 1730 stonden hier 13 huizen. Dat Zesgehuchten in de middeleeuwen tot de heerlijk-heid Heeze-Leende behoorde blijkt ook uit een sterke onderlinge wisselwerking met andere buurtschappen van deze heerlijkheid. Zo verkocht in 1429 Henrick van ”Ghizenrode' aan Henrick Tielman van Kreyelt” een hoeve te Kreyelt en een weide, genaamd 'een vlaesch', gelegen te Eymeric naast het land ‘die Heythorst’.(17)

Riel kan een verbastering zijn van Rul en dan betekent het een snel vlielend watertje. Ook kan het een afgeleide zijn van ”rigodulum' (= koningsbos) of van het middeleeuws Latijnse 'rigola' ( = waterloop) of een samenstelling van rij (= waterloop) met -lo (= bos). Namen met -lo zijn lange tijd gevormd, van de 8ste tot en met de 12de eeuw. Zij duiden vaak op bos op droge zandgrond en, na rooiing, ook op de heidevlakte op de plaats van dat bos. Mogelijk stamt Riel ook van een naamsvorm 'rietlo': een bos aan een riet of rijt (= beek). Dit al naar gelang welke plek precies met ”Riel” werd of wordt aangeduid. Ook hier stond in de middeleeuwen een hoeve van het Bossche Geefhuis (1466: 'Rijele’).(18)

Hulst wijst op ilex, buxus en andere struiken. Deze Geldropse plaats-naam komt al voor in 1382.

Hoog-Geldrop: In de middeleeuwen stond hier in 'Hooch Geldrop” de hoeve 'tot ghenen broec' (of ”tgoet tgenenbroec) van de Tafel van de H. Geest in Den Bosch.(19) In de middeleeuwen viel deze plaats onder de parochie Geldrop, maar wereldlijk behoorde ze tot de heerlijkheid Heeze-Leende. In 1868 is hier de parochiekerk gebouwd, waardoor het het centrum van Zesgehuchten is geworden.

Hout = bos. In 1466 werd deze plaats al aangeduid als "t Haut”.(20) Vlak daarbij ligt "t Zand'. Hulst wijst op ilex, buxus en andere struiken. Volgens het Bosch' protocol, de registers met akten van de schepenen van Den Bosch, komt deze plaatsnaam al voor in 1382: ”t goet ten Huls” in de parochie 'Gheldrop'. Dit was een hoeve, die oorspronkelijk aan de Tafel van de H. Geest in Den Bosch behoorde. Vanaf 1411 is er sprake van een hoeve, genaamd het “Hogehuijsken” in Hulst.(21)  

3. De betekenis van de plaatsnaam Heeze

De vroegste vermelding van Heeze staat in een oorkonde van 1197: 'Hese'.(22) Opmerkelijk is dat deze naam nooit slaat op een bepaalde nederzetting, maar op het geheel aan gehuchten binnen de heerlijkheid; de naam Heeze slaat op het gebied. Volgens Moerman duiden de diverse vormen van Hees op bos van laag hout en struikgewas (‘heesters’). Veldnamen hielden vroeger vaak niet langer dan een paar generaties stand. Pas toen ze werden opgeschreven bleven ze 'kleven'. Mogelijk dateert de naam Heeze dus van een oudere generatie toponiemen. Aanvankelijk was deze naam dan bedoeld voor een specifieke buurtschap (voor de plaats, die het eerst ontgonnen werd) maar later werd hij dan gebruikt als naam voor de gehele heerlijkheid.

Het gebied Heeze omvatte vanouds een aantal gehuchten of neder-zettingen: de Meel, Ginderover, Euvelwegen, Kruis, Kreyl, Ven, Kluis, Rul, Hazenhurk/Kerkhof, Strabrecht en Emmerik. Op de laatste naam wil ik nader ingaan, omdat daar de kern van het gebied Heeze gelegen was: het kasteel van de heer van Heeze. Emmerik is niet alleen de naam van dat kasteel, maar ook de bewoning eromheen. Het kasteel werd in 1440 "t huys Emerick' genoemd.(23)  In 1425, de vroegste vermelding van dit toponiem, is sprake van de 'dycbeempt' bij 'Eymeric'.(24)  Dit duidt al op de ligging aan het water van deze buurtschap. De naam komt volgens M. Gysseling van het Oudgermaans *ambrikja.(25) Deze Oudgermaanse hypothetische vorm van Gysseling bestaat uit een stam ambr- of amr-, dat mogelijk een waternaam 'amer' is; het Germaanse amr zou 'vloeien, stromen' betekenen.(26)  Met het toevoegsel -ahja, werden plaats- en veldnamen gevormd; het betekent dus 'plaats aan de beek'. Gezien de ligging van het huis Emmerik aan een beek, nabij de samenvloeiing van twee beken, is deze naam dus heel toepasselijk.(27)

Kasteel van Heeze, gezien vanuit het westen. Aan de oostzijde (op de achtergrond) staat het zaalgebouw op de plaats van het oude kasteel, al in l44() ”t huys Emerick' genoemd.

Strabrecht ligt aan de beek de Kleine Dommel. In de vroegste vermelding (1428) wordt dit toponiem al zo gespeld. Er is dan sprake van een beemd aldaar.(28)  In 1437 werd het gespeld als 'Straetbergen', waar vroeger een watermolen had gestaan, en ook als 'Straberch’.(29)  Dit wijst er nog eens op dat het gehucht Strabrecht aan de beek lag. De naamsverklaring is een moeilijke. Ik denk dat het een combinatie is van 'stramp' ('boomstronk') en 'recht' ('recht stuk waterloop tussen twee bochten', vgl. 'rak'). Stramprecht kan Strabrecht worden omdat  p na m  doorgaans een b wordt. 'Strabrecht' zou dan zoveel betekenen als het boom-stronkenveld (kennelijk net gerooid) aan het rechte stuk van de Kleine Dommel. Dit (relatief) rechte stuk liep van het kasteel tot aan de Strabrechtse dijk, zoals op oude kaarten nog te zien is. Als deze naam wordt uitgesproken als 'Strabérech' ligt de ontwikkeling naar 'Straatberg' voor de hand.

Ginderover lag op de weg over de Aa, richting Sterksel, en spreekt dus voor zichzelf. Van Oudenhoven noemt dit gehucht in 1670 'Over het water'. De oudste vermelding is van 1450, als er sprake is van het huis 'Ghynderover'.(30)  

Euvelwegen spreekt ook voor zich: het slaat op de slechte, drassige wegen daar aan de Sterkselsche Aa. De oudste vermelding is van 1383: 'Ovelweghen'.(31)

Kruis is een veel voorkomende veldnaam voor kruisingen of driesprongen, waarbij dikwijls een wegkruis stond.

Ven behoort ook tot de oudste toponiemen van Heeze. In 1426 is er sprake van het huis 'aen dat Venne'.(32)  

Rul of Kleine Dommel heet het riviertje, waarnaar het gehucht Rul is genoemd. Rul betekent 'snel vlietend, stromend'. In 1392 verkocht Jan, zoon van wijlen Gheerlack Rover, aan Gielis van Nuwelant het visrecht in de Rul, namelijk in 'die Aa' (= 'het water'), vanaf 'Hulser brugge' tot het molenrad van 'Colle' in de heerlijkheid van Heeze-Leende.(33)  

Kreyl is een samenstelling van krey en -lo en betekent kraaienbos. Het kan ook op een opslag van struiken op drassige grond duiden. In dat geval betekent kreel of kreil 'rand, boord', omdat de houtopslag als grensmarkering fungeerde. In 1425 werd dit toponiem gespeld als 'Creyelt'(34) ; in 1476 als 'Creyel'. Het komt vaker voor dat -lo evolueert tot -le, bijvoorbeeld in Eersel.(35)

4. De betekenis van de plaatsnaam Leende

De eerste vermelding van Leende is in 1253, als de heer van Heeze zijn tiende van 'Lieende' in onderpand geeft. De volgende vermelding dateert van 1285, als de heer van Heeze het patronaatsrecht van de kerk van 'Lende' aan het klooster Keizerbos schenkt. (36) Opvallend is de dubbele ee in de vorm van 1253; een enkele e werd toen vermoedelijk al gerekt uitgesproken, en een dubbele spelling was toen ongebruikelijk. Verder is i voor de ee opmerkelijk. Ik vermoed dat dit de spelling van een tweeklank is, zodat deze naam toen uitgesproken is als 'Lie-eende'. Dertig jaar later was de spelling eigenlijk al zoals we haar nu nog kennen: Lende, waarbij de e gerekt wordt uitgesproken, dus als ee. Een zeer gerekte e wordt automatisch í, zodat de Leendenaren 'Lind' zeggen.

Leende bestond vanouds uit drie gehuchten: Leenderstraat, Strijp, Oosterik. Hier de Dorpstraat  ('Leender straat'), gezien naar het noorden.

Het is opmerkelijk dat in Oisterwijk een marktplaats 'De Lind' heet (wellicht naar een linde aldaar?). Leende had immers sinds de middeleeuwen een jaarmarkt en, gesteld dat linden typerend zijn voor marktplaatsen, stonden daar dus mogelijk ook linden.(37)  

Erg aannemelijk is de naamsafleiding van 'linde', zoals ook bij Lierop (= 'Linde-dorp').(38)   Misschien betekent de plaatsnaam Leende 'land' of 'belending'. Een aantrekkelijke hypothese is bovendien de betekenis van 'leen'. In het jaar 1334 bleek de heer van Heeze namelijk enige goederen in Leende van het kapittel van Sint-Lambertus te Luik in leen te houden.(39) Leende bestond vanouds uit drie gehuchten: naast het eigenlijke Leende (ook wel Leenderstraat genoemd) zijn dat Strijp en Oosterik.(40)  Ten oosten van Leende en waarschijnlijk ook vanuit Leende werd later een nieuwe ontginningshoeve gesticht: Oosterik, letterlijk 'de ten oosten liggende plaats'.

Strijp is gezien de archeologische vondsten al erg oud en het was in de late middeleeuwen belangrijker dan vandaag de dag. Belangrijke Leendenaren woonden vroeger in Strijp. Strijp betekent volgens H.J. Moerman 'streep' of 'strook', een strook land wellicht.(41) Volgens Schönfeld kan het daarom ook op een beek wijzen en dan zou Strijp genoemd zijn naar de Strijper Aa, waar het aan ligt.(42) Volgens de laatste opvattingen over nederzettingsgeschiedenis zijn de nederzettingen op de hoge zandruggen (zoals Leende) ouder dan de lager gelegen nederzettingen aan beken, die op hun vroegst uit de 11de of 12de eeuw dateren.(43)  Strijp zou dan jonger dan Leende zijn.

Oosterik was een van de drie gehuchten van Leende. Hier de huidige Oostrikkerstraat, gezien naar het oosten, bij de splitsing met de Oostrikkerdijk.