Thielemans Maas: De 19de-eeuwse brouwer-burgemeester van Leende

Heemkronijk jaar:1989, jaargang:28, nummer:2, pag:57 -68

THIELEMANUS MAAS: DE 19de-EEUWSE BROUWER-BURGEMEESTER VAN LEENDE

door: Guusje Veldhuizen

”Mijn hele vermogen, alles wat ik bezit, hof, huis en haard heb ik ervoor over indien je niet trouwt en hier blijft wonen," sprak wanhopig Thielemanus Maas in 1882 tot zijn nichtje Marie-Louisse Kneepkens.

"Dan gaan we nu meteen naar Notaris Neomagnus in Heeze en vermaak ik je tot mijn enigste erfgename." Er was weinig hoop in zijn stem, toen hij met deze woorden zich aan de laatste strohalm vastklampte. "Hoe moet ik verder zonder jou!"

Bedroefd keek de bijna blinde man naar de stralende jonge vrouw, die jarenlang zo voortreffelijk zijn huishouden had bestierd.

De 25-jarige Marie-Louisse, dochter van zijn jongste zuster Maria-Josephina, was zojuist vol vreugde en geluk komen vertellen dat Ferdinand Goossens, een graanhandelaar uit Eindhoven haar ten huwelijk had gevraagd. Hij was een goede partij en ze wilde graag een eigen gezin, . . .  dat moest oom 'Tilman' toch begrijpen. . .!

"Hij zal het niet begrepen hebben," vertelt mevrouw Pauline Swinkels/Janssen (Bijlage I-1) uit Eindhoven, kleindochter van de bovengenoemde Marie-Louisse. "Oom Tilman begreep niets van vrouwen en dat was misschien een van de redenen dat hij nooit trouwde. Toen hij nog in zijn funktie van burgervader van Leende huwelijken sloot, kwam hij na afloop thuis in de brouwerij "De Swaen" op Oisterik en dan zei hij tegen zijn grootmoeder: "Ik heb er weer twee gelukkig gemaakt . . ., dat menen ze tenminste!!"

Wie was deze Thielemanus, die door zijn rijkdom, eenzaamheid, status en lokatie de hoofdrol zou kunnen spelen in een fascinerende streekroman?   

Die zo invloedrijk was dat hij de tienden namens alle grondeigenaren te Leende afkoopt van de familie van Tuyll van Serooskerken én van de Rooms-Katholieke kerk door een volmacht van de aartsbisschop van Utrecht?

Die een geheim testament maakt waarin hij niet alleen zijn aardse goederen verdeelt, maar ook nog zo het een en ander wenst voor zijn zielerust en nagedachtenis, tot dertig jaar na zijn sterven!

Mijn nieuwsgierigheid werd vooral gewekt door het met twee rode lakzegels verzegelde testament, dat zomaar 80 jaar later nog als akte nr.31 tussen allerlei andere openbaar toegankelijke stukken van de notaris in het archief lag, door de archivaris werd geopend en door A.F.N. van Asten in de Heemkronijk werd gepubliceerd. (Bijlage I-2)

Ondanks dagenlang gesnuffel in Rijks- en Streekarchieven, in hele dikke boeken die Memorie van Successie heten, belastingboeken dus, in raadsnotulen en testamentenregisters 'kwam hij niet tot leven'!

Ook gesprekken met verre verwanten leverden weinig of niets op. Geen streekroman dus, desondanks is het toch gerechtvaardigd de bijeenvergaarde gegevens op een rijtje te zetten, zodat een beeld ontstaat van een uniek persoon, gevormd door de omstandigheden van zijn tijd: de negentiende eeuw.

HET  OUDERLIJK  GEZIN

Thielemanus Maas werd op 12 februari 1822 te Leende geboren in het ouderlijk woonhuis annex brouwerij - boerderij op de Oisterikkerdijk, als derde kind van Wilhelmus Maas en Maria Elisabeth Kemps.

Zijn vader Willem had het imposante familiecomplex in 1815 laten (ver)bouwen om niet alleen als brouwer de familietraditie voort te zetten, maar ook om meer status te verkrijgen met het oog op een huwelijk met een rijke erfdochter.

Op 45-jarige leeftijd trouwde Willem Maas op 25 januari 1818 met de 18 jaar jongere Maria Elisabeth Kemps, enige dochter van Tielemanus Kemps en van Joanna Catharina Hertroijs uit Valkenswaard. Deze laatste was een dochter van een bekend Valkenier aan het Hongaarse en het Boheemse hof.

Uit dit huwelijk van Willem en Maria Elisabeth werden negen kinderen geboren, waarvan Thielemanus (Tilman) de oudste zoon was (zie:bijlage II).  Wat in die tijd meer gebruikelijk was dan uitzondering overkwam ook deze familie. Nog maar 45 jaar jong stierf moeder Elisabeth. De zo goed als blinde Willem bleef achter met acht kinderen, waarvan de jongste nog maar een kleuter was van vier jaar en de 'onnozele' zoon Jacobus die evenals zijn vader aan staar leed, een erfelijke oogziekte, waarmee ook nu nog enkele nazaten geplaagd worden.

Drie jaar later op 4 april 1839 werd ook vader Willem op 66-jarige leeftijd ten grave gedragen, waardoor de 17- jarige Tilman als oudste zoon, hoofd van de familie werd. Zeker was dat de acht weeskinderen niet arm en hulpeloos achter bleven. De twee oudste zussen waren goed in staat om voor de kleintjes te zorgen. En er was de meesterknecht die met hulp van knechten en meiden zowel de brouwerij als de boerderij draaiende hield. Bovendien was daar nog de uitgebreide familie Maas en de rijke en invloedrijke familie Kemps. Zo waren er alleen al de zes broers van moeder Elisabeth, waaronder de bekende Bartholomeus Kemps (1787-1863), die 54 jaar priester was, waarvan 44 jaar pastoor in Asten. Oom Petrus Kemps (1800-1879) was o.a. 37 jaar pastoor in 's-Hertogenbosch en kanunnik van het Kathedraal Kapittel.

Oom Paulus, een rijk koopman en later burgemeester van Leende (1851-1859), zal zeker de kinderen met raad en daad hebben bijgestaan.

BURGEMEESTER  VAN  LEENDE

In 1860 volgde Thielemanus zijn oom Paulus op als burgemeester van Leende (bijlage II-3) op de jeugdige leeftijd van 38 jaar. Zijn drie zusters waren inmiddels getrouwd en broer Petrus was tot priester gewijd. Alleen de zwaar gehandicapte Jacobus stond onder zijn kuratele.

De grootste handicap van de jonge burgemeester was dat hij net als zijn vader ook in ernstige mate aan staar leed. Moest zijn vader Willem voor genezing nog zijn heil zoeken bij een gebeds-genezer in Bamberg, Duitsland (Bijlage I-3), in 1870 kon Tilman in Düsseldorf met sukses een oogoperatie ondergaan. Jarenlang kon hij weer redelijk zien, totdat hij in 1877 wegens blindheid zijn burgemeestersambt moest neerleggen (Bijlage II-3).

Volgens de mooie woorden die op de laatste raadsvergadering gesproken werden door diverse raadsleden, had Leende de laatste zeventien jaar een goede burgervader gehad, die met wijsheid en liefde het dagelijks leven van de burgers in goede banen wist te leiden.

THIELEMANUS  KOOPT  DE  TIENDEN  VAN  LEENDE  AF

Het tiendrecht was een oud belastingstelsel uit het begin van de Middeleeuwen, waarover natuurlijk altijd grote ontevredenheid bestond bij de overwegend arme ploeterende plattelands-bevolking. Tiendrecht was het recht op een evenredig deel  van de gewassen op de door een ander gebruikte grond. Zo bezat ook de heer van Heeze en Leende de zogenaamde grote of grove of koorntienden, maar ook de kleine of smaltienden, d.w.z. tienden van lammeren, bijen, varkens enz. (Bijlage 1-4).

Geregeld kwamen de boeren hiertegen in opstand. Zo ook in het midden van de vorige eeuw. De boeren van Leende verhinderden o.a. in 1848 de pachters hun tienden aan de toenmalige barones af te staan, waarbij zelfs met scherp werd geschoten. Men wilde de tienden niet meer opbrengen; men trok het recht van de Heer op de tienden in twijfel.

Thielemanus Maas, die deze opstand van nabij meemaakte en als burgemeester het gemor van de bevolking zeventien jaar lang heeft moeten aanhoren, zag op een gegeven moment kans tussen de partijen te bemiddelen en tot een oplossing te komen. Nog geen week na zijn afscheid als burgemeester verscheen Thielemanus voor de notaris Neomagus te Heeze, mede optredend voor alle grondeigenaren in Leende en daardoor tiendplichtig aan de familie van Tuyll van Serooskerken, eigenaars van de tienden. Aan de andere zijde waren aanwezig de twee freules Anna en Ursule, terwijl de heer Johannes H.C. Kremer optrad voor de twee broers, n.l. de baron Reinoud Karel die in Utrecht woonde en de onder kuratele gestelde baron Karel, die ook op het kasteel te Heeze woonde. Beide partijen sloten een akkoord waarbij de familie van Tuyll afstand deed van tienden van vele stukken grond. (Bijlage 1-5).

Namens alle grondeigenaren betaalde Thielemanus Maas de som van f 51.200,-.

Vier weken later verscheen Thielemanus weer voor dezelfde notaris, nu in gezelschap van pastoor Smits uit Leende. Deze trad op als volmacht van de aartsbisschop van Utrecht om afstand te doen van de tiendrecht dat de R.K. Kerk te Leende had. Namens de tiendplichtige grondeigenaren in Leende betaalde Thielemanus de som van f 9250,- in de raadskamer op het gemeentehuis van Leende.

ZIJN  TESTAMENTEN  EN  ERFGENAMEN

Zeventien jaar later woont Thielemanus nog altijd in het grote brouwershuis "De Swaen" op Oisterik, als hij op 8 april 1894 notaris Franciscus Schrijvers uit Heeze naar zijn woning laat komen om zijn testament op te maken. Het werd een geheim testament, d.w.z. dat de inhoud niet bekend is aan de notaris en de getuigen. Deze geheime uiterste wil zat verpakt in “eenen papieren omslag, welke hij, komparant met zijn gewoon cachet  door twee afdrukken in rood lak heeft verzegeld, terwijl hij verklaarde dat hetzelve zijn geheim door een ander geschreven. doch door hem geteekenden uiterste wil bevat, welke hij verlangde, dat door de notaris onder zijn minuten zoude worden bewaard . . .”

Bijna een eeuw lang bleef dit testament tussen de papieren van notaris Schrijvers bewaard; ongeopend en geheim(zinnig). Totdat in 1984 de heer Antoon F.N. van Asten, genealoog en heemkundige, genoemd testament ontdekte en met toestemming van de archivaris de nog in tact zijnde rode lakzegels (met daarin de initialen T M) verbrak. In dit dokument stond o.a. het volgende geschreven:

Dan gaat hij verder met de verdeling van zijn bezittingen:

Neef Louis Kneepkens, zoon van zijn jongste zus Josephine, erft de brouwerij met inventaris en de voorraad bier, gerst en mout; doch niet de paarden, vee, vruchten en gewassen. Wel het woonhuis, evenwel zonder inboedel. Alle verdere bezittingen zoals bouwgronden, obligaties, gelden e.d. worden in vijf gelijke delen verdeeld tussen de twee broers en drie zusters, of de kinderen daarvan. (Bijlge I-5)

Het ligt voor de hand dat Thielemanus later een ander testament heeft gemaakt, terwijl de notaris vergeten was bovengenoemd dokument te vernietigen. Het centraal testamentenregister in Den Haag; bracht uitkomst.

In het Streekarchief te Eindhoven vond ik tussen de papieren van notaris Schrijvers, die intussen eind vorige eeuw, ook naar Eindhoven was verhuisd een tweede testament. De verkorte inhoud van het tweede testament luidt:

In vergelijking met het eerste testament valt onmiddellijk op dat er geen bepalingen meer instaan omtrent doodskist, grafmonument, begrafenis, e.d.  Maar nog opmerkelijker is de geschrapte Louis Kneepkens, de erfgenaam van de brouwerij. Volgens welingelichte familiebronnen was Thielemanus zelf al tot de ontdekking gekomen dat neef Louis Kneepkens niet de juiste opvolger en beheerder van het familiebedrijf was: "Hij brouwde er niets van".