De bewoners van kasteel Heeze van 1796 tot 1901

Heemkronijk jaar:2004, jaargang:43, nummer:1, pag:3 -9

Portretkunst in de negentiende eeuw
Met de hierna volgende zevende aflevering besluiten we de artikelenreeks over de scriptie van Klaasje Douma (‘De
bewoners van Kasteel Heeze van 1697 tot 1901’). Zoals al aangekondigd in de vorige Heemkronyk, behandelt dit
artikel nog een aspect van de materiële cultuur, namelijk de portretkunst.
Allereerst volgt een globaal overzicht van de status en betekenis van de Nederlandse portretkunst in de negentiende
eeuw. Daarna wordt een aantal portretten die in kasteel Heeze hangen besproken. Het betreft hier portretten waarop
Johanna Catharina van Tuyll van Serooskerken en Ursule Adèle Aurore van Tuyll van Serooskerken zijn afgebeeld.
Het artikel besluit met het ‘verhaal’ van de portretten in kasteel Heeze. Dat ‘verhaal’ vertelt zowel iets over de
afgebeelde personen als over de functie van de portretten.

DE BEWONERS VAN KASTEEL HEEZE VAN 1796 TOT 1901

door: Klaasje Douma

Twee vrouwen
Johanna Catharina van Tuyll van Serooskerken –
van Westreenen (1776-1862)
Ursule Adèle Aurore van Tuyll van Serooskerken
(1805-1901)

Nederlandse portretkunst in de negentiende
eeuw
De Nederlandse portretkunst bestond aan het einde
van de achttiende eeuw voor een groot deel uit een
benepen en kleinsteedse verbeelding van een
goedmoedig-burgerlijk milieu. Slechts zelden wisten
de schilders dit niveau te ontstijgen. Soms waagden
zij zich aan een meer internationaal georiënteerde
weergave als zij met name voor een grote
opdrachtgever mochten werken.1
Zo zien we de beïnvloeding van de portretkunst
omstreeks 1800 door de in die tijd opkomende
voorliefde voor de Klassieken ook terug in het werk
van sommige Nederlandse portrettisten. Zij beeldden
de door hen geportretteerden af als levensgrote
figuren in een klassieke entourage of een
fantasielandschap. De dames werden weergegeven als
modieuze vrouwen in antieke gewaden terwijl zij
gemakkelijk in een stoel zaten of tegen een boom
leunden.2
De bescheiden kwaliteit van de meeste Nederlandse
schilders was mede een gevolg van het feit dat zij,
voor zover zij niet in dezelfde stad woonden, over
het algemeen weinig onderlinge contacten hadden.
Zij hadden ook weinig voeling met buitenlandse
vakgenoten. Men zocht zijn inspiratie bij voorgangers
uit de eigen omgeving. Over het algemeen waren ook
de buitenlandse schilders die zich hier voor langere
tijd vestigden niet van het hoogste niveau. De
Latour, Boze en Hodges waren uitzonderingen en
behoorden wel tot de betere meesters.3
De functie van ‘memoria’
Het portret had in het algemeen de functie van
‘memoria’. Men liet zich ‘vereeuwigen’ om als
afbeelding voort te bestaan te midden van
toekomstige generaties. De opkomst van de
fotografie rond 1840 schiep nieuwe mogelijkheden.
Men kon een portret laten maken naar een foto. Dit
bood bijvoorbeeld een eenvoudige mogelijkheid voor
het laten vervaardigen van een postuum portret.
Daarmee kreeg het geschilderd portret nog meer
waarde als statussymbool.4
Het portret als statussymbool
Die status werd mede bepaald door de kosten en de
afmeting van het portret en de reputatie van de
kunstenaar die het schilderde. Als men in zekere
welstand leefde en een portret wilde laten maken,
was het bijna vanzelfsprekend dat men dit liet doen
door één van de beste en meest toonaangevende
schilders. Reputatie verwierf een kunstenaar mede
door de aanbevelingen van tevreden klanten. Een
portret in olieverf van royale afmetingen, een
statussymbool bij uitstek, was niet voor iedereen
weggelegd. Alleen de hogere standen konden zich
zoiets permitteren. Vooral bij de adel leefde de
traditie om zich op deze wijze voor het nageslacht te
laten vastleggen.5
Informatie over de geportretteerde
De wijze waarop men zich liet afbeelden en door wie
verschaft ons informatie over de geportretteerde en
zijn of haar status. De keuze voor een bepaalde
kunstenaar kan ons iets vertellen over de financiële
draagkracht, de maatschappelijke status en de
connecties van de afgebeelde(n). Deze keuze was ook
van belang omdat de schilder dankzij zijn talent wel
of niet in staat was de afgebeelde persoon al of niet
flatteus en met meer of minder uitstraling te
vereeuwigen.6
De kleding die men op een schilderij droeg, gaf
vrijwel zeker tot aan de twintigste eeuw een beeld
van iemands sociale status. Kleding, accessoires en
achtergrond waren middelen die gebruikt werden bij
het schetsen van een imago. Echter ook individuele
factoren speelden een rol. Voorkeur voor mooie
3
kleding, smaak en modegevoeligheid droegen bij aan
de persoonlijkheid en presentatie van de
geportretteerde.7 Deze laatste, meer persoonlijke
aspecten werden echter weer mede bepaald door de
maatschappelijke status en oriëntatie van de persoon
in kwestie.
Portretten in kasteel Heeze
Op kasteel Heeze hangt een aantal portretten waarop
Johanna Catharina van Tuyll van Serooskerken en
Ursule Adèle Aurore van Tuyll van Serooskerken zijn
afgebeeld. Van deze portretten volgt hierna een
nadere bespreking om te bekijken wat zij ons kunnen
vertellen over de geportretteerden.
Johanna Catharina door Charles Howard
Hodges
Als eerste bespreken we een portret dat Charles
Howard Hodges maakte van Johanna Catharina.
Charles Howard Hodges (1765-1837) was afkomstig
uit Londen en vestigde zich in 1792 in Nederland.
Hij kwam in contact met de kringen van
Amsterdamse notabelen. Door de goede relaties die
hiervan het gevolg waren, kreeg hij een grote
naamsbekendheid. Ook resulteerden hieruit
opdrachten van vooraanstaande personen.
Belangrijke staatslieden, geleerden en kunstenaars
zijn door hem geportretteerd. Ook mocht hij koning
Willem I en zijn familie tot zijn cliëntèle rekenen.
Dankzij zijn succes werd zijn werk goed betaald. Van
zijn hand zijn ongeveer 600 portretten bekend van
vooraanstaande Nederlanders.8
Hodges introduceerde de Engelse portretschilderstijl
in Nederland.9 Tot aan het eind van de achttiende
eeuw bleef in zijn oeuvre een Engelse invloed
zichtbaar. De kleine ovale pastelportretten uit deze
tijd behoren tot het beste en bekendste uit zijn
loopbaan. Rond de eeuwwisseling experimenteerde
Hodges met techniek en compositie, waarna hij zich
meer ging toeleggen op het schilderen in olieverf.10
Waarschijnlijk omstreeks 1797 schilderde hij het
portret van Johanna Catharina. Het is een ovaal
pastel waarop Johanna Catharina gekleed is in een
witte empire japon waarvan de korte mouwen zijn
afgezet met een blauw meandermotief. Dezelfde
blauwe afzetting vinden we ook langs de lage hals en
als accentuering van de verhoogde taille. In het haar
heeft ze twee blauwe linten. Dit portret heeft
waarschijnlijk als basis gediend voor het hierna te
bespreken portret van de hand van Christiaan van
Geelen sr.11

Johanna Catharina door Christiaan van Geelen
sr.
Christiaan van Geelen sr. (1755-1824) was een
Utrechtse schilder. Zijn leermeester was Jacob
Maurer, een middelmatig meester. Van Geelen
specialiseerde zich in portretten.
De kwaliteit van zijn werk was echter niet bijzonder.
Hij schilderde, waarschijnlijk overeenkomstig de
smaak van een groot deel van zijn cliëntèle,
eenvoudige en pretentieloze portretten. Het
merendeel van die cliëntèle bestond uit regenten en
professoren uit Utrecht en edellieden van de kastelen
in de omtrek. De één beval hem aan bij de ander.
Ook van een aantal leden van de familie Van Tuyll
van Serooskerken vervaardigde hij portretten.12

Behalve werk in de Nederlandse traditie maakte Van
Geelen ook portretten in een meer Engels
aandoende stijl. Deze elegante en meer
gecomponeerde stukken laten zien dat Van Geelen
tevens de modieuze portretkunst beheerste. Hij
kende deze waarschijnlijk van de nieuwste Engelse
prenten waarover hij als kunsthandelaar kon
beschikken. Dit werk viel bij zijn afnemers in goede
aarde. De grote doeken, portretten ten voeten uit,
zoals hij er verschillende schilderde voor de familie
Van Tuyll van Serooskerken, zijn uitzonderingen
binnen zijn oeuvre. Voor de Utrechtse burgers
schilderde hij stukjes in kabinetformaat. Zij hadden
thuis geen ruimte voor grotere schilderijen.13
Zoals meerdere van zijn collegae hield Van Geelen
zich bezig met het geven van lessen.14 Ook op
kasteel Heeze heeft hij tekenlessen gegeven. In het
kasboek van 1810 vinden we een betaling aan Van
Geelen van ƒ 20,00 voor 20 tekenlessen.15
Bovendien heeft hij blijkbaar schilderijen
schoongemaakt.16
Jan Diederik van Tuyll van Serooskerken en zijn
vrouw werden door Van Geelen vereeuwigd. Van
beiden vervaardigde hij een afbeelding ten voeten uit.
Het portret van Jan Diederik is uit 1793, dat van
Johanna Catharina, gezien de kleding en het kapsel,
uit ongeveer 1800.17
Zij is gekleed in een witte empire japon met korte
mouwtjes en rode linten onder de verhoogde taille.
Het haar valt los en is versierd met een rood lint. Op
haar rechterhand zit een vogel. De linkerarm heeft zij
om een kind geslagen dat op een console staat. Dit
kind houdt de vogel bij de staart vast. Op basis van
de vermoedelijke datering is het schilderij gemaakt na
de geboorte van haar oudste zoon en het kind zou
dus deze zoon kunnen zijn. De achtergrond bestaat
uit een bosrijk landschap met een heuvel en een
landhuis.18
Johanna Catharina door Joseph Boze
Behalve op schilderijen lieten de bewoners van
kasteel Heeze zich ook afbeelden op miniaturen.
Joseph Boze (1745-1826) maakte twee identieke
miniaturen van Johanna Catharina . Hij werkte in
Frankrijk, vanaf 1783 ook voor het hof van koning
Lodewijk XVI. Hij schilderde onder meer de koning,
de koningin en leden van de families van de broers
van de koning. Ook van andere belangrijke personen
uit die tijd vervaardigde hij portretten. Ondanks zijn
realisme en de weinig vleiende manier waarop hij de
geportretteerde weergaf, was hij succesvol. In het
begin van de negentiende eeuw verbleef hij ook in
Nederland. Thieme-Becker noemt Boze een
middelmatig schilder die echter op zijn best was in
zijn miniaturen.19
De miniaturen van Johanna Catharina zijn beide
gesigneerd rechts midden met Boze. Zij is hierop
afgebeeld als halffiguur in een zwarte empire japon
met een lage hals die afgezet is met kant. Zij heeft het
haar in platte krullen die naar voren vallen langs de
slapen en over het voorhoofd.20
Een reeks miniaturen door Alexander de Latour
Nog meer miniaturen liet de familie maken door
Alexander de Latour (1780-1858) . Deze bracht zijn
leertijd door in Brussel bij L.M. Autissier en in Parijs
bij J.B. Augustin. Hij schilderde voornamelijk
portretten en was onder meer werkzaam aan het hof
van koning Willem I en de prins van Oranje. Van
1804 tot 1810 exposeerde hij zijn miniaturen in de
Salon van Parijs. Samen met zijn zoon Edouard
behoorde hij in België en Nederland tot de meest
succesvolle miniaturisten van de negentiende eeuw.
Hij was in ons land werkzaam in de periode van circa
1813 tot 1827.21
Hij schilderde met een zeer fijne techniek. Ondanks
hun technische perfectie vond men dat zijn
portretten soms werden gekarakteriseerd door een
5
classicistische koelheid en een gebrek aan
uitdrukking.22
De miniaturen van zijn hand op kasteel Heeze
vormen een serie van Jan Diederik, Johanna
Catharina en hun twee dochters Aimée en Ursule. De
portretten zijn gedateerd 1829 en dat van Aimée is
links onder gesigneerd A. Delatour. De dames zijn op
een vergelijkbare wijze weergegeven.23
Johanna Catharina
Johanna Catharina, afgebeeld als borstbeeld tegen
een groene achtergrond, draagt een enorme zwarte
hoed met struisveren en linten op krullend haar dat
gedeeltelijk over het voorhoofd valt. Zij is gekleed in
een lage zwarte japon met mousseline pofmouwen
met grote noppen.24
Ursule
Ook Ursule is afgebeeld als borstbeeld. Ze heeft een
hoog blond krullend kapsel met haarrollen. Ze draagt
een lage blauwe chiffon japon met pofmouwen over
een wit lijfje. Ook heeft ze een marterbontje over de
linkerschouder. Op haar ceintuur is een ovale camee
bevestigd. De achtergrond bestaat uit een gordijn en
een grijze boog.25
Ursule door Frederic Sawyer
Na de miniaturen keren we weer terug naar de
schilderijen. We vervolgen met een portret van
Ursule, geschilderd door Frederic Sawyer. Over de
schilder Frederic Sawyer is weinig bekend. Hij was
vermoedelijk een uit Engeland afkomstige amateurschilder.
Volgens een tentoonstellings-catalogus uit
1839 woonde en werkte hij in Amsterdam. In 1841
behaalde hij een zilveren medaille bij het Koninklijk
Neêrlands Instituut voor een voorstelling van
Demosthenes, door vergif een einde aan zijn leven makende.26
Het zou kunnen zijn dat Frederic Sawyer familie was
van de familie Van Tuyll van Serooskerken. In het
huisarchief zijn condoleancebrieven uit 1862
aanwezig naar aanleiding van het overlijden van
Johanna Catharina. Een aantal hiervan, gericht aan
Ursule of Aimée heeft de aanhef ‘Cousine’ en is
afkomstig van personen met de achternaam Sawyer.27
Als Ursule in 1898 haar testament maakt neemt zij
daar ook legaten in op voor een aantal personen dat
Sawyer heet.28