Rondom valkeniers en valkerij in Leenderstrijp.

Heemkronijk jaar:1972, jaargang:11, nummer:4, blz.46 -57

RONDOM VALKENIERS EN VALKERIJ IN LEENDERSTRIJP (17de en 18de eeuw)

door: A.F.N. van Asten 

Als men praat over valken of valkeniers denkt men meteen aan Valkenswaard. Zeer begrijpelijk overigens, de naam zegt het reeds en bovendien is er door diverse publicaties wel het een en ander bekend geworden over verschillende van die valkeniers en hun bedrijf in Valkenswaard. Wie zou er in dit verband nooit iets gehoord hebben over Karel Mollen?

De meesten echter weten niet dat vooral in de 17de eeuw ook het dorp Leende en dan meer bijzonder het gehucht Leenderstrijp een centrum voor de valkensport is geweest. Een sport die veel geld kostte en dan ook vooral beoefend werd door keizers, koningen hertogen, prinsen enz. enz.

Ook de valkeniers van Leenderstrijp zorgden er voor dat al die adellijke personen valken in hun bezit kregen. Meestal hadden die vorsten zelf enkele valkeniers bij zich in vaste dienst.

De valken werden alvorens ze aan diverse hoven of te leveren, door die valkeniers en hun knechten afgericht en klaar gemaakt voor de jacht. Daarvoor was de grote heide waarlangs aan de ene kant Leenderstrijp en aan de andere zijde Valkenswaard lag, een veel gebruikt oefenterrein. Hierna werden de "gedresseerde" valken door hen naar de hoven van Beieren, Saksen, Engeland, Berlijn, Parijs enz. gebracht, alwaar adellijke personen de roofvogels gebruikten bij hun sport om er mee op andere vogels, zoals reigers, te kunnen jagen en deze zo door middel van die valken machtig te kunnen worden.

Philips baron van Leefdael, heer van Waalwijk en Beek bij Aarle, schrijft in zijn Beschrijving der Meierij van 's Hertogenbosch rond 1645 over Leende:

"sijnde eene vermaerde plaetse door de valckenieren, die daar veele wonen ende bij alle vorsten en princen de gansche weerelt door, jâe bij den Turckschen keiser selfs gaan dienen . . . . ."

Waar nu kwamen al die valken vandaan? Waar werden die vogels gevangen? Wie handelden er in?

In Leende was er een zekere Antonis Willems die in 1604 ("sijn uterste deboir ende nersticheyt gedaen heef") alle moeite heeft gedaan om valken te kopen voor graat Maurits van Nassau en voor de palsgraat van de Rijn. Antonis bestelde die valken bij Aert Henrick Dingens eveneens een Leendenaar en ook tevens een bekend voerman. In 1606 ging hij nog met paard en kar naar Keulen om er met nog enkele voerlui rijnse wijn te gaan halen voor Heer Amandt uit Geldrop.

Aert Dingens was in 1598 weduwnaar van Anneke Willem Verbraecken en later huwde hij met Ida Daem Tielkens dochter; hij had een viertal zonen, waarbij o.a. Henrick Dingens ook valkenier was.

Aert stierf vóór 1618. Hij had, al of niet met zijn zoon vele reizen gemaakt tot zelfs naar IJsland.(1)   

Ook nu in 1604 bood Antonis aan Aert tot 32 rijksdaalder voor iedere valk die Aert hem zou leveren!

Of het nu een gheervalck of een gheervalck terssel zou zijn, maakte in de prijs geen verschil. (2) Voor iedere valk zou hij 32 rijksdaalder aan Aert betalen.

Er werd een accoord gemaakt en Aert Dingens droeg zijn zoon op, om als hij weer 'n reis naar IJsland maken zou, om dan voor hem een aantal IJslandse valken mee te brengen.

Toen het echter op leveren aan kwam, kon Aert niet aan zijn verplichtingen voldoen; de zoon bleek geen valken meegebracht te hebben uit IJsland. Er was iets mis gegaan met het Fransport er van. Hierover ontstond een geschil tussen Antonis en Aert en daarom verschenen er in 1604 voor de schepenen van Leende een paar getuigen om te komen bevestigen dat Aert wegens overmacht niet had kunnen leveren! De eerste getuige die verscheen was Peter Willem Geuen (= Maes?) en valkenier bij graat Maurits van Nassau. De tweede getuige was Anthonis Robbers, valkenier bij de koning van Spanje. Deze getuigenissen werden op 15-1-1604 te Leende ten overstaan van de schepenen Peter Driessen en Reym Hoirs afgelegd. (3)  

Niet alleen uit IJsland kwamen die valken, ook Noorwegen vooral, (Denemarken maakte er toen ook deel van) was betrokken bij die aanvoer van valken naar Leenderstrijp.

Zo woonde er op Leenderstrijp rond 1600 de valkenier Henrick Willem Steymans; geheel zijn leven tot zijn zeventigste jaar toe, had hij met valken omgegaan. Hij was meer dan 33 keer naar Noorwegen gereisd om er valken te halen. Hij bracht ze dan naar Leenderstrijp, richtte ze af en verkocht ze dan weer verder. Zo ook in 1648. Rond november van dat jaar kwam Henrick Steymans weer terug uit Noorwegen naar huis, naar zijn huis in Leenderstrijp dus. Aldaar aangekomen was hij een geruïneerd man. Al zijn bezittingen bleken verdwenen te zijn! Zijn huis was afgebrand, hij bezat niets meer! Alles was Henrick kwijt. Wat nu? Gelukkig voor hem, heeft René van Warfusé, heer der heerlijkheid Heeze-Leende, hem weer uit de brand geholpen. Heer van Warfusé benoemde hem tot zijn vorster voor het dorp Leende. (4)   Zelfs op 23-7- 1650 zagen we de oude valkenier nog in Leende als vorster optreden.

In die zelfde tijd was er in Leende de vorster Peter Clevers, geboren rond 1560 en gehuwd met Catelijn Delis van Weerdingen. Meer dan 50 jaren is Peter vorster op Leenderstrijp geweest. Zijn zonen Jan en Henrick Clevers, trokken als valkeniers buiten de Meierij om valken te gaan vangen. In 1640 vroegen ze daarvoor een vrijgeleide. (5)   Ook Henrick Peter Clevers de valkenier werd later tot vorster in Leenderstrijp benoemd!

Ook in 1641 zien we voor de schepenen te Leende verschijnen Johan zoon van wijlen Gielis Martens, geboren en wonend in Leende. Als Johan Gielissen vraagt hij op 4-2-1641 als valkenier om een vrijbrief omdat hij dikwijls buiten de Meierij reisde. (6)   Rond 1650 was er een Willem Peter Tielens (= Heesterbeeck) als bekend valkenier. Hij wordt valkenier genoemd als hij op Leenderstrijp grond in huur heeft van Heer Jan Philips Hesius, oud-pastoor van Leende.  (7)

Ook hadden we rond 1650 Willem Thonis Verbraecken uit Leende die valkenier was bij de vorst van Keulen.

Willems schoonzoon Joannes Jeuvorry woonde in Poppelstorff dicht bij Bonn. Willem was verwant aan de Leender familie Pompen.(8)  

Verder was er ook een valkenier in Leende die Jan Vogel heette. Een wel zeer geslaagde naam voor zo iemand. Jan en zijn zoon Jacob, woonden in Leende. 't Waren zeer bekende valkeniers. (9)   

Jan Vogel was rond 1640 gehuwd met Maria Antonis Smulders dr. Zij was eerder weduwe van Jacob Reym Hoirs waarmee ze in jan. 1628 gehuwd was geweest.

I-A. Jan Vogel en Maria hadden te Leende 3 kinderen:

1. Jacob Vogel, geb. 5-4-1640, doopheffers Joes Verbrug en Catharina de vrouw van Peter Reym Hoirs.

2. lda Vogel(s), geb. 10-7-1642, als doopheffers Maximilianus Alexandri (= Max Sanders van VeIthoven!) en Elisabeth de vrouw van Paulus Hendrik Smulders.

3. Joannes VogeI(s), geb. 14-12-1644, doopheffers Jois Cox en Elisabeth Bussen.

II-A Jacob Jan VogeI(s), geb. Leende 5-4-1640 en aldaar op 11-11-1680 overleden, was valkenier bij de hertog van Lunenburg. Jacob huwde voor de pastoor te Leende op 16-8-1671 met Jenneke Bluyssen.

Zij was op 28-7-1643 te Leende geb. als dr. van Frans Bluyssen en Maria van Hove.

Jacob en Jenneke hadden een drietal kinderen:

a.  Maria Vogels, geb. Leende april 1673, met als doopheffers Joes van Doorn en Maria Smulders. Maria VogeIs was op 28-10-1691 voor de schepenen van Heeze-Leende in ondertrouw met Jan Booms Luycas zoon uit Valkenswaard. (10)

Ze hadden in 1713 een viertal kinderen waaronder Jacob Booms die later in 1718 als jongste vaIkeniersknecht in dienst was bij zijn oom Gijsbert Royaerts.

Die Booms was een bekende vaIkeniersfamilie in Valkenswaard.

Barthel Verhoeven c.s. als mombers over Jacob en Willem, onmondige zonen van Jan Booms verwekt bij Maria Jacob Vogels, verzoeken in 1720 te verhalen op onderpanden toebehorende Jan Hendrik Deelen, een rente van 7 gld. 10st. (150 gld. kapitaal) volgens een brief van 25-1-1669, toen gepasseerd bij de voorn. Jan Deelen ten behoeve van Maeyken van Hooff, weduwe van Frans Bluyssen. (11)

b.  Ida Vogels, geb. te Leende 28-6-1675 met doopheffers Herman Vogels en AIdegonda Belen. Ida huwde voor de pastoor te Leende op 25-6-1702 met  Gisbertus Royers.

Hierbij trad Rev. Dom. Henricus van Doorne als getuige op. Was deze Gisbertus Royers een zoon van Adriaen Royers, gehuwd met Mechtildis Corstiaen Geuen en wonend te Valkenswaard? Gisbertus was valkenier. (Zie verder ook bij de familie Royaerts).

Ida overleed vóór 1705 vrij kort na hun huwelijk en wel in het kinderbed bij hun eerste kind. Haar moeder Jenneke Bluyssen, haar vader was reeds in 1680 overleden, verklaarde in 1705 dat zij aan Gijsbert Royers nog 900 gld. a 6% zou betalen, dit naar aanleiding van een geschil over de huwelijksvoorwaarden met Gijsbert gemaakt. Hierbij staat Gijsbert verder al zijn rechten af; alleen wenst hij nog "een bruin stoffe cleet, een kerckboeck, silvere senture, een paar handtschoenen, een neusdoeck, mitsgaders alle de goude en silvere ringhen die de overIedene (Ida) competerende waren." (12)   

c.  Frans Vogels, geb. te Leende 22-7-1677, doopheffers Henricus Deelen en Geertruy Bonen.

Die valkeniers waren helemaal niet onbemiddeld, ze beschikten dikwijls over zo veeI geld dat ze het bij enkele gemeenten tegen 'n rente van gewoonlijk 6% uitzetten. Ze deden dat uitlenen liever niet in hun eigen dorp. We zien dan ook dat Leendenaren, valkeniers en teuten, bij voorkeur hun geld bij dorpen in de buurt uitzetten. Zo leent Mierlo op 15-12-1672 de som van 500 gld. of 200 patacons van Jacob Jan Vogel uit Leende. Op 30-7-1674 weer, nu Leent Jacob nog eens 759 carolus gld. aan Mierlo uit tegen een rente van 6%. (13)   

BIJNEN

Ook bij de familie Bijnen zijn enkele zeer bekende valkeniers geweest die in Leenderstrijp gewoond hebben. Zoals we eerder schreven was Jenneke Bluyssen gehuwd met Jan Vogel. Een zuster van haar was Agnes Bluyssen geb. te Leende 7-10-1635 als dr. van Frans Bluyssen en Maria van Hove. Ook Agnes trouwde met een valkenier. Haar huwelijk met Jan Jacob Bijnen, eveneens als zij uit Leenderstrijp, werd 19-10-1667 te Leende ingezegend. (14)    

Jan Bijnen de valkenier koopt in 1693 van Frans Bluyssen een groese van 74 roeden, gelegen in de doleghen op Strijp naast een erfenis van Hendrik Jacob Maas.

Jan had veel goederen tot zelfs in Helmond.

Hij kocht er in 1699 van zijn zwager Dirk Beelen uit Maarheeze voor 900 gld. een huis met hof, teulgronden en weilanden, gelegen te Helmond op het Bijstervelt. Die boerderij van 27 lopense verhuurde hij aan Antony Peter van Hooff.

In 1704 stuurde Agnes zijn weduwe, een kar met twee paarden naar Helmond om aldaar 40 vat rogge die de hoevenaar haar wegens pacht schuldig was, op te gaan halen. Bij de terugreis werden te Helmond kar en paarden aangehouden en in beslag genomen onder voorwendsel dat ze geen paspoort konden laten zien. Kar en paarden werden publiek verkocht en brachten 171 gld. op, de rog was onverkocht gebleven. (15)    

Agnes bereikte een hoge leeftijd en overleed te Leenderstrijp als 86 jarige rond 1722. Zij liet veel goederen na. (16)   

Jan en Agnes hadden enkele dochters en één zoon. We vonden slechts:

a.  Elisabeth Bijnen, geb. Leende 21-8-1668

b. Maria Bijnen, geb. 18-3-1671

c. Franciscus Bijnen, geb. Leende 19-1-1676

Twee dochters Sophie en Maria trouwden beiden met een Vermeulen met Jan en Bartel Vermeulen, valkeniers bij de koning van Beieren.

De zoon François Bijnen geb. 1676, woonde op Leenderstrijp en werd evenals zijn vader valkenier bij de koning van Pruisen. François huwde voor de pastoor te Leende op 1-11-1699 met Marie Jan Delis (Heesterbeeck), j.d. en eveneens uit Leende.

François  Bijnen trok regelmatig als valkenier vanuit Leenderstrijp naar Berlijn, naar de koning van Pruisen.

Zo ook in 1711 had François  plannen om naar Berlijn te reizen. Er moest echter eerst een vrijbrief komen. Zonder zo'n sauvegarde zou het nog riskanter zijn, bovendien had men dan de kans dat men aan de grens niet door gelaten zou worden. Ook moest men kunnen zien uit welk land men kwam om te weten of er soms de zwarte dood of pest zou heersen.

Op 7 maart 1711 werd die brief dan geschreven en hij luidde in hedendaags Nederlands:

-  Wij Johan de Jongh drossaard en Willem Bull schepen der heerl. Heeze-Leende verklaren, dat alhier in de Meyerij van Den Bosch geen pestilentie of besmettelijke ziekte heerst of voorkomt, dat er hier een goede gezonde en frisse lucht is, waar voor God zij gedankt, en dat Sir François  Bijnen, meester valkenier en inwoner van Leenderstrijp, ons heeft verklaard het voornemen te hebben om van hier te Leende naar Berlijn te reizen met zeven knechten, vijf paarden en veertig valken, verzoeken daarom zeer vriendelijk en nederig aan alle landen die hij moet passeren, de voorn. François  Bijnen met zijn knechten en bagage te laten gaan, staan, passeren en repasseren.

Alzo opgemaakt in kennis der waarheid en eigenhandig ondertekend.

Wij hebben hiervan een dubbel exemplaar doen maken door onze secretaris Johan Caspar Nobel.

Aldus te Heeze op 6-3-1711. (17)

‘t Zal heus niet de eerste keer geweest zijn dat François  als valkenier naar Duitsland trok. Dit keer in 1711 had hij met die 40 valken en 5 paarden 'n aardig kapitaaltje bijeen. Er zullen ook wel ‘n paar karren bij geweest zijn om al die vogels in kooien te vervoeren. Die reis naar Berlijn maakte François  met zijn convooi waarschijnlijk over Well, al waar hij de Maas over moest.

François  Bijnen en Maria Jan Dielis hadden als kinderen:

1.  Helena Bijnen. Zij was in 1727 gehuwd met Pieter de Bruyn of ook wel Peter Hendrik Bruynen. In 1752 was ze weduwe.

2.  Johanna Bijnen. Zij huwde op 16-1-1735 te Leende met Jan Royaerts, geb. 11-3- 1699 eveneens in Leende en mr. valkenier bij de Prins-Bisschop van Luik, overleden na 1752.

3.  Elisabeth Bijnen. Zij huwde Jan Goossen, schepen en bekend valkenier te Valkenswaard.

4.  Jan Bijnen. Hij was in 1760 te Leende en aldaar gehuwd met Elisabeth Verhoeven.

5.  Agneta Bijnen. Ze huwde op 6-2-1736 met Peeter Hendrik Cox, eveneens uit Leende

6.  Maria Bijnen, huwde op 26-1-1744 met Hendrik Hendrik Cox uit Leenderstrijp.

7.  François Bijnen, geb. Leende 29-6-1713 was valkenier in Saxen-Gotha. Hij kreeg in 1752 het groot huis op Leenderstrijp waar zijn ouders hadden gewoond.

8.  Wilhelmus Bijnen, ook valkenier bij de vorst van Saxen-Gotha. De heer Peter Aarts, pastoor te Asten, trad in 1752 voor Willem op.

9.  Catharina Bijnen. Zij huwde Reinier Jan Maas, geb. op Leenderstrijp 12-4-1713 en aldaar wonend.

Al deze 9 kinderen van François  Bijnen en Maria Dielis deelden de goederen van hun overleden ouders op 18-7-1752. (18)

Achteraf vonden we ook nog gegevens uit Asten en wel:

RA Asten R 90;

-  fol. 15 en 16: Agnes weduwe Jan Jacob Bijnen van Leenderstrijp leent op 9-5-1707 aan de gemeente Asten 1000 gld. Dit kapitaal is op 21-4-1766 voldaan aan Francis Vermeulen.

-  fol. 8: Agnes wede Jan Jacob Bijnen leent op 24-2-1707 aan de gemeente Asten 1000 gld. Dit kapitaal voldaan op 20-3-1767 aan Jacob Vermeulen. 

-  fol. 6: Johan Vermeulen van Leenderstrijp leent op 24-2-1707 aan Asten 1500 gld. Op 25-3-1754 hiervan 1350 gld. voldaan aan Francis Vermeulen.

-  fol. 36: Jacob Royaerts van Leenderstrijp, hij leent op 25-2-1708 aan Asten 500 gld. Op 10-3-1764 voldaan aan Arnoldus Hoeben van Leenderstrijp.

VERMEULEN

François  Bijnen geb. 1676 had zoals gezegd enkele zusters waarvan er twee, Hedwich Sophie en Maria, met een Vermeulen trouwden.

Maria Bijnen geb. 18-3-1671 huwde te Leende voor de pastoor op 28-12-1697 met Bartholomeus Vermeulen uit Valkenswaard en Hedwich Sophie Bijnen huwde voor de schepenen te Leende op 7-10-1690 met Johan Vermeulen, een broer van Bartholomeus Vermeulen. De Vermeulen's kwamen uit Valkenswaard maar vestigden zich beiden op Leenderstrijp, ze waren bekende valkeniers en zeer bemiddeld. Zo had Johan een obligatie van f. 1500,-- afkomstig van Jacob Jan Vogel zoals Jacob die op 18-6-1671 aan het dorp Leende had uitgeleend; verder had Johan een obligatie van f. 1000,--  ten laste van de gemeente Asten, terwijl zijn broer Bartel er een van f. 2000,-- a 3¼% had, eveneens ten laste van het corpus van Asten. (19)

In aug. 1726 verklaarde Nicolaas Blint, vorster te Leende, dat er een brandbrief was gelegd en gevonden, bij en aan het huis van Sophie, vrouw van Jan Vermeulen en wonend op Leenderstrijp. In die brief stond dat zij aan de stangh of boom in de bergen in de Leenderstrijper heide zou hebben te leggen de som van 200 gld., zo niet dan zouden haar huizen te Leenderstrijp en Valkenswaard in brand worden gestoken. Nicolaas Blint de vorster en Martinus Huberts zijn daarom op zaterdag 10 aug. 's avonds tussen 7 en 8 u. de heide ingegaan en hebben er twee mannen gezien, zonder geweer. Bij de ondervraging kreeg de vorster te horen dat ze uit Valkenswaard afkomstig waren en dat ze beiden van Gerrit Coolen uit Leende kwamen en aldaar gehoord hadden dat er in de hei geld zou liggen. (20)

Hoe het verder afgelopen was zeggen de schepenprotokollen niet! Alleen zoekt men nu in 1972 het geld liever in de bossen bij Vessem!

In 1741 doet Sophie als weduwe van Johan Vermeulen afstand van haar tochtrecht in al haar goederen ten gunste van Jacob en François  haar zonen.

Jacob kreeg het groot huis, groot 174½; roeden, het huis op Leenderstrijp waar moeder in woonde. François  kreeg ook een huis op Leenderstrijp en wel "den hulsbosch" en afkomstig van Goort Hendrik Bull. (21)

Als kinderen van Johan en Sophie vonden we:

1. Jacob Vermeulen geb. en wonend te Leende, huwde aldaar voor de pastoor op 31-1- 1731 met Petronella Hoeben. Zij was op 9-5-1707 te Leende geb. als dr. van Joost Aert Hoeben en Catharina Peter Baeten; haar ouders waren op 28-4-1697 te Leende gehuwd. 

Petronella's vader, Joost Hoeben was op 1-3-1664 te Leende geb. als zoon van Arnoldus Hoeben en Maria Clevers. Petronella had een broer Arnoldus of Aert Hoeben, geb. 5-11-1701, hij huwde 25-11-1732 met Johanna Pompen en hij was een bekend voerman.

Jacob was valkenier bij de vorst van Beieren. In de jaren 1726-1745 was dat Karel Albert die zich in 1742 zelfs tot keizer van Oostenrijk liet kiezen.