Heerlijksheidsgevolgen

Heemkronijk jaar:1986, jaargang:25, jubileumnummer, pag:32 -45

HEERLIJKHEIDSGEVOLGEN (1)

door: Dr. F.C.J. Ketelaar

'Daar komen zij, daar zijn zij, de pestilenties uit het Noorden; ze komen hier om te proberen uw toekomstig geluk te vernietigen, u te beroven van uw opneming in het Koninkrijk der Hemelen, ellende te brengen over u, uw vrouw en uw kinderen! Hoedt u voor hen; hebt zo weinig mogelijk met ze te maken; mijdt ze als de duivel.!" (2)

Zo begroette in Heeze de pastoor in 1842 de journalist E. Meeter toen deze, logerend bij de hervormde predikant van Heeze, met twee vrienden de katholieke kerk bezocht.

U zult begrijpen dat ik, uit het Noorden, de uitnodiging uit Heeze om een bijdrage te leveren aan dit symposium met enige aarzeling heb aanvaard. Echter, de organiserende en jubilerende Heemkundekring leek het nuttig aan dit symposium over de heerlijkheid in de Meierij ook een rechtsvergelijkend aspect te geven. En omdat mijn interesse uitgaat naar heerlijke rechten en hun werking tot in het heden toe, leek het geen bezwaar iemand uit het hoge Noorden naar het diepe Zuiden van ons land te vragen.

I  HEERLIJKE  RECHTEN

De Frankische en later de Duitse koningen en keizers beschikten over tal van koninklijke rechten, regalia. Deze kwamen in handen van leenmannen, waarvan sommigen kans zagen zich te ontwikkelen tot landsheer. Op hun beurt bonden zij lokale machthebbers aan zich door uitgifte van rechten. Ook kwam het voor, zoals in Heeze en Leende, dat de rechthebbende over een bepaald gebied (bijv. oud domeingoed) zijn rechten opdroeg aan de landsheer, om die rechten vervolgens in leen uitgegeven te krijgen.

Het voornaamste van deze rechten was heerlijkheid. Een moderne definitie van heerlijkheid is  'een stuk overheidsgezag, dat men niet als ambtenaar en niet dus als ondergeschikte uitoefent, maar dat men als eigen erfelijk recht, zij het ook gemeenlijk in leen heeft' (3).

      Naast dit overheidsgezag bezat de heer nog andere heerlijke rechten, d.w.z. rechten die hem als bezitter van de heerlijkheid toekwamen, die voortvloeiden uit of samenhingen met, verknocht waren aan de heerlijkheid. De meeste van deze rechten waren ook van regale oorsprong, zoals veerrecht, visrecht, tolrecht, windrecht. In Holland en Zeeland noemde men deze rechten ambachtsgevolgen, dus de rechten die het ambacht, de heerlijkheid, volgen. Later noemde men de ambachtsgevolgen ook wel accrochementen van de heerlijkheid. Regel was dat bij de uitgifte of overdracht van de heerlijkheid in het denombrement niet alle daaraan verbonden gevolgen werden opgegeven. Volstaan werd vaak met de aanduiding: de heerlijkheid mitten gevolge of metten appendentien ende dependentien van dien. Dan moest eventueel door bewijslevering voor de rechter worden uitgemaakt, welke rechten aan de heerlijkheid verbonden waren. Ik geef een voor beeld. (4) In 1739 kreeg de Hoge Raad van Holland en Zeeland de vraag te beoordelen of onder de belening 'met die ambagtsheerlijkheid van den dorpe van Herpt met sijnen toebehooren' ook bepaalde hofdiensten begrepen waren. Twee inwoners van deze in het land van Heusden gelegen heerlijkheid hadden namelijk geweigerd de door de ambachtsheer geëiste diensten te verrichten. Ze gaven toe dat inwoners van Herpt wel gewoon waren deze diensten met paard en wagen te verrichten, maar dat dat slechts gebeurde ex sola humanítate, zoals boeren voor andere boeren doen. Het bleek evenwel dat de ambachts-heer de te verrichten werken aanwees naar het hem goeddunkte. En aangezien in 1629 ook al veroordelingen tot het verrichten van hofdiensten in Herpt waren uitgesproken, kon de Hoge Raad met eenparigheid van stemmen de ambachtsheer van Herpt gelijk geven.

In dit geval ging het om het bewijs van heerlijkheidsgevolgen tegenover de onderdanen, maar even belangrijk was het bewijs tegenover de soeverein. Voor Heeze en Leende, als allodiale heerlijkheid, was dit bewijs gemakkelijk te leveren. Immers, bij de opdracht van het allodium had de hertog verklaard dat hij in Heeze en Leende geen recht behield of had, anders dan de manschap. Dus gold de regel van feudisten als Christinaeus: als regalia in algemene bewoordingen, generaliter, zijn verleend, behoudt de soeverein alleen dié rechten die hij zich specialiter heeft gereserveerd (5).

Over de heerlijkheidsgevolgen zou een heel boek te schrijven zijn, zelfs als men zich tot één gebied zou willen beperken. In zekere zin is dat voor de Meierij trouwens gedaan en wel door de Bosschenaar Johan van Heurn (zoon van Johan Hendrik, de schrijver van de Historie der Stad en Meieríj van 's-Hertogenbosch). Johan, later hoogleraar in de rechten aan de Bossche Illustre School, promoveerde in 1772 te Utrecht op een dissertatie De regalíbus in Belgio, praecípue in Agro-Sylvaducensis usitatis. In dat boek is ongetwijfeld de ervaring van zijn vader, die griffier van de Leen- en Tolkamer was, verwerkt (6). U verwacht van mij hier geen dissertatie: ik kan slechts enkele grepen doen uit het rechtshistorisch zo gevarieerde materiaal. Daarbij moet ik dan bovendien zorgen niet het gras voor de voeten van de overige sprekers weg te maaien.

II  TIENDRECHT  EN  COLLATIERECHT

In één adem met de heerlijkheidsgevolgen werden vaak het tiendrecht en het collatierecht genoemd. Tiendrecht was het recht op een evenredig deel van de gewassen op de door een ander gebruikte grond - ook van de jongen van dieren, op die grond geworpen. Zo bezat ook de heer van Heeze en Leende niet alleen de zogenaamde grote of grove of koorntienden, maar ook de kleine of smaltienden, d.w.z. tienden van lammeren, bijen, varkens, kalveren, veulens en ganzen (7).

Oorspronkelijk kwamen de tienden toe aan de Kerk, maar later blijken ook wereldlijke machthebbers over het tiendrecht te beschikken. Op de tienden van nieuw ontgonnen land (novale tienden) maakte de landsheer aanspraak uit hoofde van het regaal op de wildernissen. Bij uitgifte van delen van de wildernis (bijv. in te polderen slikken, zoals in West-Brabant) kon het tiendrecht mee uitgegeven worden, of door de landsheer aan zich worden gehouden. Veel kerken werden door wereldlijke personen gesticht, met afzondering van een vermogen waaruit het onderhoud van de kerk en de pastoor werd betaald. De kerkstichter beschouwde zich als rechthebbende op de aan zijn kerk te betalen tienden, uit de opbrengst waarvan hij een gedeelte bestemde voor het onderhoud van de kerk en de pastoor.

Kerkstichting en dotatie gaven voorts het patronaatsrecht of collatierecht. Dat is, kort gezegd, het recht om iemand ter benoeming tot pastoor voor te dragen aan de bisschop. Later omvatte het collatierecht het recht op benoeming (soms alleen voordracht) van de pastoor of de predikant, vaak ook van de schoolmeester, de koster enz. Het is niet onbegrijpelijk dat tiend- en collatierecht in handen van degene die de heerlijkheid uitoefende en zo nauw samenhangend met het binnen de heerlijkheid uitgeoefende overheidsgezag, in de praktijk veelal beschouwd werden als ambachtsgevolgen. Maar juridisch, zo leerde ook de Hoge Raad van Holland en Zeeland in de 18de eeuw, waren collatie- en tiendrecht niet begrepen onder een heerlijkheid 'met allen zijnen toebehooren'.

III  ANDERE  NIET-HEERLIJKE  RECHTEN

Ook verschillende andere prestaties in geld of in natura, die aan de ambachtsheer moesten worden geleverd, beschouwde de tijdgenoot vaak, ten onrechte, als heerlijke rechten. Ik denk bijvoorbeeld aan de hier veel voorkomende roggepachten, die aan de heer van Heeze en Leende als grondheer werden betaald. In de 15de eeuw werd de aan de heer van Heeze en Leende toekomende 'chijns verschinende tot Leende jairlix op Onser Liever Vrouwendach nativitatis' opgebracht in oude groten, hoenderen en kapoenen; later komen we de Lieve Vrouwe erf- (of hoeve-) roggepacht tegen (8).

Het is vaak moeilijk uit te maken of men te doen heeft met prestaties die zodanig met de uitoefening van het overheidsgezag samenhangen, dat ze als heerlijke rechten moeten worden aangemerkt, of dat de oorsprong van de prestatie lag in wat wij tegenwoordig zouden noemen een privaatrechtelijke overeenkomst. Ik kom daar straks op terug.

Subjectieve rechten die we als ambachtsgevolg aantreffen bij ambachtsheren, kunnen ook voorkomen in handen van particulieren zonder heerlijkheid. Een veerrecht op een openbaar water, bijvoorbeeld, kan worden uitgeoefend door een ambachtsheer, als een van de soeverein afgeleid regaal. Die ambachtsheer kan het veerrecht later hebben overgedragen aan iemand zonder overheidsgezag; het kan ook door verjaring in diens handen zijn geraakt. Daarnaast zijn er dan nog veerrechten op niet-openbare wateren die door de rechthebbende op het water, al dan niet tevens ambachtsheer, kunnen zijn gevestigd. Dit onderscheid tussen zakelijke rechten van heerlijke oorsprong en zakelijke niet-heerlijke rechten is ook heden ten dage nog van belang, zoals ik later zal uiteenzetten.

Het onderscheid tussen heerlijke en niet-heerlijke rechten was vooral moeilijk in die heerlijkheden, waar de ambachtsheer tevens grondheer was, dus de beschikkingsmacht had over alle grond. De oorsprong daarvan kan bijvoorbeeld liggen in een middeleeuws domein of in de uitgifte van te bedijken slikken. De bedijker kreeg niet alleen wat wij nu zouden noemen privaatrechtelijke beschikkingsmacht over de gronden binnen de polder, maar vaak tevens de publiekrechtelijke heerlijkheid.           

De tweedeling privaatrechtelijk-publiekrechtelijk is een modern onderscheid. De receptie van het Romeinse recht, sedert de 15de eeuw, heeft gezorgd voor privatisering van het recht: vroegere, publiekrechtelijk getinte, rechtsverhoudingen kwamen in de ban van het Romeinse privaatrecht. Bovendien ontwikkelden natuurrechtelijk georiënteerde auteurs de tegenstelling tussen eigendom en beperkte zakelijke rechten, die tenslotte de grondslag van ons moderne eigendomsbegrip is geworden. In het oudere recht evenwel konden verschillende personen ten aanzien van één zaak een relatie hebben, die elk een zekere beschikkingsmacht over die zaak gaf. Op geen van deze relaties past het etiket eigendom, of anders gezegd: elk van deze relaties kan met evenveel recht als eigendom worden aangeduid. Sedert de al genoemde Receptie wordt één der eigendomsmodaliteíten als dè eigendom aangeduid, de overige als beperkte zakelijke rechten. Vele van de nu nog bestaande subjectieve rechten zijn overigens ontstaan na de Receptie en dus van meet af aan in het moderne systeem ingepast. Maar ook wanneer thans, door historisch onderzoek, van enig recht de middeleeuws-publiekrechtelijke oorsprong kan worden bewezen, dan heeft zich de privaatrechtelijke schil in de loop der tijden zozeer verhard, dat een doorbreken naar de kern niet goed mogelijk is, althans wanneer men weten wil welke bevoegdheden naar moderne regels aan dat subjectieve recht zijn verbonden.

IV  1848

In de bijdrage van de heer Latjes wordt de afschaffing van het heerlijke stelsel behandeld. Die afschaffing werd pas in 1848 voltooid, toen bij de grondwetsherziening de heerlijke rechten betreffende voordracht of aanstelling tot openbare betrekkingen werden afgeschaft. De vroegere ambachtsheren bleven na 1848 eigenaar van de gedecrocheerde heerlijke rechten, naast hun onroerende zaken en niet-heerlijke vermogensrechten. Dit goederencomplex kan men, zoals veel gebeurt, heerlijkheid noemen, mits men zich ervan bewust is dat het begrip heerlijkheid dan in een andere betekenis wordt gebruikt dan vóór 1848. Zo worden heden ten dage nog 'heerlijkheden' verkocht, geschonken en door vererving verkregen. Wat men dan verkrijgt is een vermogen waartoe enkele gedecrocheerde heerlijke rechten behoren. In 1978 had iemand Hfl 14.500,-- over voor 'Het ambachtsheerlijk recht van 's-Heer-Hendrikskinderen, waaronder begrepen het recht tot het voeren van de titel van ambachtsheer, alsmede diverse perceeltjes zijkantweg en water'. Ik kwam zelfs tegen dat iemand in 1977 de verlaten heerlijkheid Arnemuiden bij notariële akte in bezit nam (9).

Ook daar zal het vooral om de titel te doen zijn geweest, al is het niet uitgesloten dat tot deze heerlijkheid nog heerlijke rechten behoren. Het is echter een misvatting dat verkrijging van enkele gedecrocheerde heerlijke rechten na 1848 het recht geeft op het voeren van de naam of het wapen van de vroegere heerlijkheid. Zich Heer van Heeze, Leende en Zesgehuchten noemen, is niet verboden, maar is strikt genomen niet juist, omdat er sinds 1848 geen heerlijkheden meer bestaan. Ook het toevoegen van de naam van de vroegere heerlijkheid aan de geslachtsnaam is onjuist, tenzij men officiëel bij koninklijk besluit naamswijziging heeft verkregen. Verder mag men zich alleen, bijvoorbeeld, De Jong van Beek en Donk noemen, wanneer al vóór de invoering van de Franse wetgeving op de familienamen, in 1811, de naam van de heerlijkheid aan de geslachtsnaam was toegevoegd. Ook hier weer geldt, dat bij koninklijk besluit een familienaam kan worden vermeerderd. Zo gaf de aankoop in 1836 van de heerlijkheid Oyen de heer Smits geen recht op het voeren van de naam Smits van Oyen; pas in 1926 is bij koninklijk besluit de naam Smits, van zowel de geadelde als de niet-adellijke tak, gewijzigd in Smits van Oyen (10).

De eigendom van een heerlijkheid in de moderne zin, dus een vermogenscomplex waartoe heerlijke rechten behoren, kan wel degelijk economisch van belang zijn. Er zijn van zulke heerlijkheden die ook werkelijk een belegging vormen. Denkt u aan de Beleggingsmaatschappij Ambachtsheerlijkheid Oud- en Nieuw-Vossemeer en Vrijberghe.

V  JACHTRECHT

De heerlijkheid Heeze-Leende-Zesgehuchten is in de Nederlandse rechtsgeschiedenis beroemd geworden door het proces over het jachtrecht in Zesgehuchten, dat in 1906 door een arrest van het Gerechtshof te 's-Hertogenbosch beslist werd in het voordeel van Samuel John baron van Tuyll van Serooskerken (11).

De hoofdvraag, waarom het in dit proces ging, was: wordt het heerlijk jachtrecht beperkt door het vanouds aan Brabanders toekomende recht om door geheel Brabant te jagen 'haar met haar en veer met veer', dat wil zeggen: niet met het geweer, maar uitsluitend met honden en met vogels, bijv. met valken? Dit recht gold niet binnen de vrije waranden, de gebieden waarin het uitsluitend jachtrecht aan de soeverein of aan zijn leenman, de heer der heerlijkheid, behoorde. Later is, in strijd met de blijde inkomsten, ook buiten de vanouds bestaande vrije waranden, aan de heren die hoge, middelbare en lage jurisdictie hadden, jachtrecht in hun heerlijkheid toegekend (12).            

In 1656 stelden de Staten-Generaal voor de Meierij een jachtreglement vast. Daarin werd het recht tot jagen haar met haar, veer met veer (maar alleen met eigen honden en vogels) nog eens uitdrukkelijk bevestigd. Rechthebbenden op een vrije warande moesten bescheiden tot bewijs van hun recht binnen drie maanden overleggen. Voor Heeze en Leende werd dit verzuimd, omdat de heerlijkheid juist onder executie lag. Een eeuw later herstelde Jan van Tuyll dit verzuim; hij kreeg gedaan dat zijn recht op de vrije warande werd erkend (13).

In 1795/1798 werd alle jachtrecht op andermans grond afgeschaft, dus ook het jachtrecht der Brabanders haar met haar, veer met veer. In 1814/1815 echter herstelde koning Willem I het aan heerlijkheden verbonden jachtrecht. Maar werd dat jachtrecht in Brabant beperkt door dat oude recht der Brabanders? Ja, zei de Bossche rechtbank, nee besliste het Gerechtshof. Het jachtprivilege aan de Brabanders toegekend in alle blijde inkomsten sedert die van hertogin Johanna (1355), betekende niet een jachtrecht in een bepaald territoir, maar een persoonlijke kwalificatie tot de jacht. Afgeschaft zijnde in 1798, herleefde het niet, toen in 1814/1815 alleen het aan heerlijkheden verbonden jachtrecht werd hersteld en wel in de vorm van een uitsluitend jachtrecht op alle gronden van de heerlijkheid.

Over dat herstel der heerlijke rechten door Willem I is veel geschreven: men heeft het een zeer kleingeestige en reactionaire maatregel, een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Willem I genoemd. Er is over de betekenis van het herstelbesluit ook veel geprocedeerd.

Na de bevrijding van ons land en het vertrek van de Fransen bestond het gevaar van een bestuurlijk vacuüm. De commissaris- generaal in het departement van de Monden van de Maas, A.W.N. van Tets van Goudriaan, stelde daarom op 20 december 1813 voor ten plattelande een voorlopige bestuursorganisatie, inclusief regeling van de financiën, in te stellen. Dat zou niet kunnen gebeuren zonder de zaak der heerlijke rechten te regelen. Het ontwerp dat Van Tets leverde, kon tevens dienen als reactie op de talloze rekesten van eigenaren van voormalige heerlijkheden die om herstel in hun rechten vroegen. Bij Soeverein Besluit van 26 maart 1814 werd aan de vroegere heren het recht tot aanstelling van functionarissen in de kleinere gemeentebedieningen teruggegeven. Het benoemingsrecht van schouten, secretarissen en gemeente- en waterschapsbestuurders kregen de heren echter niet terug: zij kregen alleen een recht van voordracht. Verder bepaalde het Soeverein Besluit 'De regten van jagt, visscherij, vogelarij, nakoop, pondgeld, veeren en soortgelijken zullen . . . door de eigenaren der heerli jkheden worden behouden  . . .'. Deze opsomming was niet limitatief: ook niet genoemde heerlijkheidsgevolgen vielen onder het herstel. Wel was het herstel in zoverre beperkt, dat alleen eigenaren van heerlijkheden in hun rechten werden hersteld, dus niet eigenaren van gedecrocheerde heerlijke rechten. Van die uitleg van het Soeverein Besluit zijn nogal wat rechthebbenden op losse heerlijke rechten de dupe geworden. Onder hen ook de Staat. Bijvoorbeeld in Hilvarenbeek, Oirschot en Best. In die heerlijkheden bezat de heer het halve jachtrecht, d.w.z. dat het jachtrecht in gemeenschap met den Lande werd bezeten. De Staten-Generaal beschouwden hun jachtrecht in de Meierij als een regaal, niet aan een bepaalde heerlijkheid verbonden. Hun jachtrecht werd in 1798 afgeschaft, net als de andere jachtrechten op andermans grond. Het werd echter niet hersteld in 1814/1815, zijnde niet aan een heerlijkheid verbonden. De heren van Hilvarenbeek, Oirschot en Best werden wel in hun jachtrecht hersteld, bevrijd van de beperking van mede-eigendom van de Staat ! (14)

Heden ten dage is het Soeverein Besluit van 26 maart 1814 nog van belang, als we een antwoord willen op de vraag naar de aard van de herstelde rechten: zijn de heerlijke rechten hersteld als gewone zakelijke rechten, waarop de Code Civil, sinds 1838 het Burgerlijk Wetboek, van toepassing is, of zijn de heerlijke rechten in hun oude aard en karakter hersteld? In 1890 en 1914 stelde de Hoge Raad zich nog op het standpunt dat in 1814 de aan heerlijkheden verbonden rechten van jacht en visserij niet in hun oude rechtstoestand zijn hersteld, maar zijn teruggegeven als gewone vermogensrechten, waarop niet het oudvaderlandse recht, maar het in 1814 geldende burgerlijk recht van toepassing is.