830 jaar Sterksel van gehucht naar tuindorp
Heemkronijk jaar:2003, jaargang:42, nummer:1, pag:9 -12
830 JAAR STERKSEL VAN GEHUCHT TOT TUINDORP
door: W.Spruit
Averbode
In 1172 verkocht Hubertus, heer van Heeze, via Otto de aartsdiaken van Luik, het domein Sterksel aan de abdij van Averbode. De akte van deze verkoop berust in het archief van de abdij en is het eerste officiële stuk waarin Sterksel wordt vermeld. De Premonstratenzers, Norbertijnen of Witheren zoals de leden van de abdij van Averbode genoemd worden, vormden een orde die naast predikatie en zielzorg veel heeft gedaan voor het ontginnen van landbouwgronden.
Sterksel in 1653
Toen de landmeter C. Lowis dan ook in 1653, in opdracht van de abdij, Sterksel in kaart bracht [afb. 1] bestond het dorp uit vijf pachtboerderijen, een kapel en een kloosterhoeve - bewoond door een norbertijn en enkele broeders - genaamd “Huize Sterksel” of ’t “Casteel”. Deze kom van Sterksel was gesitueerd rond de huidige Averbodeweg, waarbij de kapel op het kerkhof staat [afb. 2].
Bij de oude kaart van Sterksel was een lijst van alle goederen en percelen (totaal 96 nummers) waardoor wij een uitstekende inventaris hebben van wat de ontginning Sterksel in de 17e eeuw betekende. Het grootste deel bestond uit hei: “de groote heijde” was 848 bunder groot. Verder waren er vennen, broekgronden en een aantal bossen. Op de plattegrond staan de gebouwen nauwkeurig ingetekend. In de kern ligt een kapelletje, een “casteel” (later het oude “Huize Sterksel”) en daaromheen liggen de hoofd- en bijgebouwen van de vier hoeven: De Steen, De Bril, De kan en De Poel gegroepeerd. Een vijfde boerderij, de hoeve Ter Braecke, Iigt apart, iets ten NO van de dorpskern.
Pompen koopt Sterksel
Toen op het einde van de 18e eeuw als gevolg van de Franse revolutie kloosters en hun bezittingen door de Fransen onteigend dreigden te worden, besloot de abdij Sterksel te verkopen aan Adriaan Pompen uit Leende. Op de verkoopakte uit 1798 staan de vijf boerderijen en de kapel vermeld, echter niet het oude Huize Sterksel omdat dit daarvoor door de soldaten van de Staten van Holland in brand was gestoken. De zoon van Adriaan, Francis, bouwt het echter weer op en gaat er met zijn gezin wonen. Zijn zoon, Johannes Franciscus Pompen, wordt er in 1821 geboren en zal veel in Sterksel bouwen.
Huize Sterksel
Als er opnieuw brand uitbreekt in het oude Huize Sterksel, bouwt hij in 1860 een nieuwe villa aan de Pastoor Thijssenlaan op de plaats van het huidige Huize Sterksel [afb. 3a].
Dit huis ligt echter te laag en is erg vochtig, zodat hij het in 1891 afbreekt, het terrein twee meter ophoogt en in 1892 op de fundering van de villa het huidige Huize Sterksel bouwt [afb. 3b]. Daarvóór heeft hij in 1866 aan de overkant een nieuw kerkje neergezet, de St. Gertrudiskapel, dat op de nominatie voor Rijksmonument, in 1976 in opdracht van burgemeester Van Greunsven heimelijk in de nacht werd afgebroken [afb 4a].
16 boerderijen
Naast een aantal boerderijen bouwde Pompen voor zijn zoon aan de Beukenlaan ook een jachthuis [afb. 4b] (met twee kelders, waarvan één voor het adellijk maken van wild), het huis van Sjef Driessens, dat onlangs is verkocht. Johannes stierf echter voortijdig in 1897, J.F. overlijdt in 1901 en zijn twee dochters trouwen, Maria met Van Best en Antje met Hegener.
Als voor de topografische kaart No. 709 “Somerense Heide” Sterksel in 1898 opnieuw verkend wordt, zien we dat het dorp dan inmiddels naast de kapel Huize Sterksel en het jachthuis uit 16 boerderijen bestaat [afb. 5].
Pompen verkoopt Sterksel
In 1914 besluiten de erven Pompen de Heerlijkheid Sterksel te verkopen en benaderen daarvoor de makelaar in onroerend goed D.Willems uit Antwerpen. Deze ziet kans, voordat de Duitsers Antwerpen binnenvallen naar Sterksel te vluchten en neemt zijn intrek in het leegstaande Huize Sterksel. Met de bedoeling van Sterksel een tuinstad te maken richt Willems met een aantal industriëlen op 27 juli 1915 de N.V. “De Heerlijkheid Sterksel" op, een Maatschappij met een aandelenkapitaal van f 300.000 en een financiering door de Hanze-bank in Den Bosch.
Ontginningen
Naast de plannen voor een tuinstad wilde men het Turfven en het Peelven droogleggen (ca. 80 ha water, waartoe een ontwateringskanaaltje van 6 km werd gegraven) en ongeveer 1000 ha geschikte gronden herscheppen in wei-, bouw- en tuinland. De bedoeling was deze in cultuur gebrachte gronden te verkopen aan landbouwers en tuinders, die dan een gezond eigen bedrijf konden starten.
Ossen
Voor de ontginning werd o.a. gebruikgemaakt van 14 ossen waaraan onze carnavalsvereniging haar naam “ossendrijvers” te danken heeft alsmede het enige voorbeeld van monumentale volkskunst dat Nederland kent: het standbeeld “de os”. Dit is door de inwoners van Sterksel zowel ontworpen als gemaakt en heeft niet alleen jaarlijks bij carnaval een functie, want wee de jongen die zonder vrouw of verkering 30 jaar wordt. Hij heeft zogenaarnd “de os gezien” en zal het weten ook!
Maatschappij geliquideerd
In 1923 gaat de Hanze-bank failliet waarbij de Maatschappij wordt meegesleurd en geliquideerd moet worden. Sterksel wordt in percelen verkocht aan landbouwers uit alle provincies terwijl b.v. Grand Hotel Sterksel, gebouwd in 1917 gekocht wordt door de Witte Paters van St. Charles uit Boxtel, die het verbouwen tot het St. Paulus College, inmiddels helaas afgebroken.
Providentia
De congregatie van de broeders van de Heilige Joseph kocht in 1929 grond van de maatschappij en bouwde het verpleeghuis voor epileptische patiënten, Huize Providentia. Hiernaast was er ook nog de Congregatie van de Missiezusters van onze Lieve Vrouwe van Afrika, de Witte Zusters, waarvoor een klooster gebouwd was aan de Albertlaan. Deze bejaarde zusters zijn twee jaar geleden vertrokken, maar daar Sterksel veel aan de drie congregaties te danken heeft (de diensten in de Parochiekerk van de H. Catharina worden nog steeds door Witte Paters voorgegaan), ligt het in de bedoeling in 2005 uit dankbaarheid voor hen een monument op te richten.
Toch tuindorp
Hoewel de plannen van de Maatschappij voor een tuinstad met villa’s rond het Peelven door het faillissement op niets waren uitgelopen, wordt eind jaren vijftig, voornamelijk door de activiteiten van J.Noordman, die een groot aantal bouwkavels verkoopt, het plan nieuw leven ingeblazen.
Aan het Churchillpark, de Kennedylaan en Ten Brakeweg worden, verscholen achter groen, fraaie bungalows gebouwd waardoor eindelijk een klein gehucht een groot tuindorp werd. Zie hiervoor het laatste kaartje, zoals het onlangs door de gemeente Heeze-Leende werd uitgereikt [afb. 6].
