...toch werkten zij in Heeze

Heemkronijk jaar:2002, jaargang:41, nummer:4, pag:59 -64

TOCH WERKTEN ZIJ IN HEEZE

door: Rob en Winky Vetter

Op de tentoonstelling  “. .toch wilde ik in Heeze Werken”, een aantal jaren geleden, hing nogal wat werk van schilders uit de Haagse School (1). Van de grote Paul Gabriel waren er tekeningen met voorstellingen uit Heeze en Leende.   

Van andere leden van Pulchri Studio werden schilderijen met Heezer onderwerpen geëxposeerd, onder meer van Jacob Ritsema, Victor Bauffe, Suze Robertson, om een paar vrienden te noemen van Taco en Geesje Mesdag.

Van de beide laatsten hingen er echter geen in Heeze gemaakte stukken, omdat men niets had kunnen vinden.

Taco Mesdag en Geesje van Calcar

Taco Mesdag (1829-1902) en zijn vrouw Geesje Mesdag-van Calcar (1850-1936) waren afkomstig uit Groningen (2). Taco tekende en  schilderde al jong en had, voordat hij van het schilderen zijn hoofdbezigheid maakte, tot de dood van zijn vader in 1881 op de familiebank Mesdag en Zonen gewerkt. Zijn broer, Hendrik Willem, was daar al veel eerder mee opgehouden om beroepsschilder te worden. Geesje van Calcar, een doktersdochter uit Hoogezand, volgde de opleiding aan de Tekenacademie Minerva in Groningen, gevolgd door een stage bij Paul Gabriel. Die woonde toen nog in Brussel. In 1882 trouwde zij met Taco Mesdag en ging met hem in Den Haag wonen aan de Scheveningseweg. Beiden werden zij lid van Pulchri. Taco had al voor zijn huwelijk de boerderij “Rezzago” in het Drentse Vries gekocht, waarin hij een atelier had ingericht. Het echtpaar bracht er ieder jaar een aantal weken door. Daar schetste en schilderde Taco bij voorkeur heidelandschappen. Geesje ook wel, maar van haar kennen we ook boereninterieurs en onopgesmukte bloemschilderingen.

Brabant

In de jaren 1890 krijgen zij belangstelling voor Brabant, en met name Heeze, zoals blijkt uit een door Geesje in 1903 ingevulde enquête (3).

Den Haag had zijn landelijke aspect verloren: al in 1876 stond er een gasfabriek waarvoor Jacob Maris oogkleppen heeft moeten opzetten om deze niet te zien bij het schilderen van zijn beroemde “Slatuintjes” met de imposante stellingmolens de Haas en de Haan op de achtergrond (4). Heeze was daarbij vergeleken nog een onbedorven paradijs. Het was onbereikbaar per openbaar vervoer en er was geen aansluiting voor telefonie en telegrafie (5). De schilders die van ver kwamen, moesten wel in Heeze of omgeving in de kost. Bij particulieren als ze krap bij kas zaten, in Hotel Van Dijk of Hotel Van den Berg als ze wat meer konden betalen. Dat laatste was bij de voormalige bankier zeker het geval, maar helaas is er niets over bekend; er is geen administratie van bewaard gebleven.

Leven en werken van het echtpaar Mesdag

Door ons onderzoek naar leven en werken van het echtpaar Taco en Geesje Mesdag kennen we nu van Taco 137 schilderijtitels, voornamelijk verkregen uit catalogi van tentoonstellingen. Van 39 werken zijn de verblijfplaats en de afbeelding getraceerd. Zeven titels zijn van Brabants werk. In 1893, 1895 en 1899 hingen onder andere bij Pulchri van zijn hand doeken met titels als “Studie (N.Br.)", “Duinen in Noord-Brabant” en “In Noord-Brabant".

Van Gabriel, die al veel langer in Brabant kwam, is bekend dat hij in 1895 “Heeze, put langs boeren-woning” heeft gemaakt. In datzelfde jaar exposeerde Taco werk uit Brabant. Het is heel waarschijnlijk dat hij en Taco elkaar toen gezelschap hebben gehouden. De echtparen Mesdag en Gabriel waren namelijk zeer goed bevriend. Ze waren in Den Haag buren en zijn zelfs naast elkaar begraven. Pas na Tacos dood heeft Geesje op de zgn. Eretentoonstelling, gewijd aan zijn werk, de overige in Brabant gemaakte schilderijen tentoongesteld, namelijk “Hooge Heide”, “’t Oude Molentje”, “Landschap" en “Molentje bij Leende”.

De molen in Leende

Bij ieder nieuw schilderij dat we opsporen proberen we natuurlijk of we het kunnen identificeren met een van de gevonden titels. Dat valt niet mee, omdat een titel soms heel vaag is zoals “Landschap bij Zeegse” of alleen maar “Heidelandschap”. Of ook; “Het Oude Molentje" of “Molentje bij Leende”, omdat er zo veel molens bestaan. Die laatste denken we nu toch te hebben geïdentificeerd. Bij Leende stond er sinds de negentiende eeuw een standerdmolen midden op de heide. In 1937 werd hij gerestaureerd, maar na de rampzalige storm van 1940 is hij niet meer opgebouwd (6). Een standardmolen is een historisch type molen, waarhij het molenhuis als een geheel draait om een staander, een zware as op een piramidevormig voetsruk. Dit soort molens is nu vrijwel uitgestorven, maar in de provincies Noord-Brabant en Gelderland was het tot aan de komst van andere krachtbronnen in de twintigste eeuw sterk verbreid. Ieder dorpje had er wel een, en als de vraag dan ook zou luiden “in welk dorpje stond de molen van figuur 4”, was het haast onmogelijk om dat te beantwoorden. Onze vraag is echter slechts: “kan dit schilderij ‘Molentje bij Leende' voorstellen?” De hoogte van een standerdmolen is twintig tot dertig meter. Toch is het verkleinwoord “molentje” in de titel geen argument tegen identificatie. Ook al had hij dan een vlucht (spanwijdte van de wieken) van wel 26 meter, er was geen andere molen bij Leende (7). Maar in Den Haag kende Taco de stellingmolen de Haan, een molen van 50 meter hoog (8), en dan heette deze natuurlijk klein. De staartbalk, waarmee de molenaar de molen naar de wind draait, is getekend zonder de trap die daar altijd over heen loopt. Dat lijkt gedaan om het beeld niet rommelig te maken. Bij zijn “Molen te Twello", die we hebben kunnen traceren en met een foto onmiskenbaar hebben geïdentificeerd, heeft Taco zo’n trap wel degelijk geschilderd.

Terloops bleek dat Taco zich daar heel dicht hij de werkelijkheid hield. Het schilderij van figuur 4 stelt een molen voor midden op de hei, en hij is ook van het standerdtype. De kans dat Taco Mesdag nog meer schilderijen heeft gemaakt die aan deze omschrijving voldoen is klein. De identificatie lijkt volstrekt gerechtvaardigd. Dus, dit is het “Molentje bij Leende”? Een ooggetuige zou de zekerheid kunnen versterken. De inmiddels bejaarde zoon van de toenmalige molenaar antwoordt op onze vraag: “Zou kunnen”. Er zijn dus geen strijdige aanwijzingen. Op het eerste gezicht geeft de hei weinig aanknopingspunten voor bevestigende identificatie.

Het landschap en de molen

Op het eerste gezicht! Want bij nadere beschouwing vertoont zo’n heidelandschap toch een groot aantal kenmerkende details. We hebben te maken met een schilder die de werkelijkheid natuurgetrouw  probeert vast te leggen, maar hij zal op sommige punten afwijken als het hem goed dunkt, en we mogen geen fotografische overeenstemming verwachten. Maar Taco ging vast minder ver dan de door hem bewonderde Jacob Maris die zijn topografische compilaties (9) verdedigde met “Waarom zou ik zelf mijn eigen steden niet mogen bouwen?”.

We zien dus een standerdmolen op een hoog punt van een kale hei zonder bebouwing. Links daalt het land plotseling vrij sterk, want van een dichtbij huis of schuur zien we alleen het dak. Op de voorgrond een zandplek met een karrenspoor, kennelijk een primitieve weg die zich voor de molen langs slingert. De wieken zullen in een westverwante richting wijzen. In het midden van het doek een heuveltje, en rechts een klein vergezicht over de heiderug heen naar een wazig torentje in de verte, met een donkere streep die dorpsbebouwing suggereert. (Alleen goed zichtbaar op een vergrote uitsnede, figuur 5.) Vlak er voor een lichte plek als van een akker met gewas. Helemaal rechts een houtwal, met daar voorlangs wittige veegjes, en een deukje in de heiderug: een pad! Een ervaren wandelaar weet de kleine aanwijzingen in het terrein te duiden.