De verering van Sint-Brigida

Heemkronijk jaar:2002, jaargang:41, nummer:1, pag:9 -11

DE VERERING VAN SINT-BRIGIDA

door: Jeroen van de Ven

Bedevaartgangers uit de omgeving van Geldrop vereerden vanaf het tweede kwart van de 17e eeuw een armreliek van Brigida en vroegen haar bescherming tegen veeziekten. Vanaf het begin van de 20e eeuw nam de belangstelling voor de Brigida-devotie af. Tegenwoordig heeft ‘Brigidazondag’ in Geldrop alleen nog het karakter van een parochiefeest.

Topografie

- Het patronaatsrecht van de parochie Geldrop viel tot 1462 toe aan de heren van Geldrop en daarna, tot 1786, aan de Duitse Orde (balije Biesen); de parochie werd veelal bediend vanuit de commanderij van Gemert. De parochiekerk, gelegen naast het kasteel van de heren van Geldrop en gebouwd tussen 1350 en 1375, was toegewijd aan O.L. Vrouw en Brigida. De kerk had een driebeukig schip dat aan de oostzijde door een laag koor werd afgesloten. In 1520 en 1813 werd de kerk getroffen door brand. Het kerkgebouw kon worden gerekend tot de Brabants-Kempische baksteengotiek. Het werd in 1888 wegens bouwvalligheid afgebroken.

- In 1631 werd de Brigidakerk gesloten voor de katholieken en in 1648 werd de kerk aan de protestanten overgedragen. Gedurende de tweede helft van de 17e eeuw werd de katholieke zielzorg te Geldrop verzorgd door franciscanen. De franciscaan Peter Grieten bouwde in 1671 samen met zijn parochianen een schuurkerk op het terrein van het kasteel van de heren van Geldrop. De Geldropse katholieken kregen in 1798 hun oude parochiekerk terug, maar konden er, vanwege de bouwvallige staat waarin de kerk verkeerde en een brand in 1813, pas in 1823 weer de eerste mis bijwonen.

- In 1886 werd in Geldrop de bouw van een noodkerk aanbesteed. Deze word gebouwd achter de Kerkstraat en in het voorjaar van 1887 in gebruik genomen. Tegelijkertijd werd begonnen met de afbraak van de middeleeuwse kerk.

- De nieuwe parochiekerk van Geldrop, eveneens gewijd aan O.L. Vrouw en St. Brigida, is in de jaren 1889-1891 gebouwd naar een ontwerp van de Roermondse architect Ch. Weber. De neoromaanse kruisbasiliek heeft twee torens en een koepel naar het voorbeeld van de Roermondse Munsterkerk. Op 2 augustus 1891 werd de kerk geconsacreerd door bisschop A. Godschalk van ’s-Hertogenbosch.

- In 1867 ontstond de nieuwe parochie Zesgehuchten. Tussen 1879 en 1884 kwam daar een nieuwe parochiekerk (architect H.J. van Tulder) gereed. Ook deze kerk werd, naar het voorbeeld van de kerk van Geldrop, toegewijd aan Maria en St. Brigida.

Cultusobject

- De Brigidareliek, een bot uit de rechterarm, wordt bewaard in een zilveren ostensorium (reliekhouder) in de vorm van een rechtopstaande rechterarm. Hiervan steekt de arm uit een mouw, een vinger en de wijsvinger raken elkaar, de andere vingers zijn bijna geheel uitgestrekt. Het ostensorium is 47,5 centimeter hoog en aan de voet 14,3 centimeter breed. De houder werd in 1624 of 1625 vervaardigd door Gerard Habraken te ’s-Hertogenbosch en draagt de stadskeur (gekroonde bosboom), het keurmeestersteken (P = 1624/1625) en het meesterteken (drie verticale blokjes in een schild). De reliek van de heilige is zichtbaar door een glaasje aan de voorzijde van de reliekhouder. Aan het bot is een stukje perkament vastgemaakt waarop staat geschreven dat het een reliek van Brigida betreft. Aan de reliekhouder is op een onbekend tijdstip een handvat bevestigd zodat die als een ‘osculatorium’ (voorwerp dat gekust kan worden) kan worden gebruikt. De reliek werd in de 17e eeuw door de Bossche bisschoppen Zoesius (1615-25) en Ophovius (1626-37) als authentiek erkend. Tijdens het apostolisch vicariaat van Henricus den Dubbelden (1831-51) werd de authenticiteit van de reliek opnieuw onderzocht en bevestigd. De opdrachtgever die het ostensorium heeft laten maken, is onbekend (wellicht de Duitse orde?). Ook is onduidelijk of de reliek al tot de kerkschat van Geldrop behoorde voor het begin van de 17e eeuw, of dat zij pas omstreeks 1625 aan de parochiekerk is geschonken.

- In de huidige Brigidakerk staan twee beelden van Brigida. Het oudste beeld is van lindehout en werd in 1820 gesneden in Antwerpen. Het is ivoorkleurig beschilderd en staat in de Iinkerzijbeuk ter hoogte van de kerkkoepel. Het beeld is afkomstig uit de vorige kerk; wellicht heeft het oorspronkelijk de functie van cultusbeeld gehad. Het tweede, meest prominente beeld maakt deel uit van een serie van acht heiligenbeelden die staan op de pilaren die de koepel ondersteunen. Deze beelden zijn ongepolychromeerd en van zandsteen. Zij werden in de jaren 1897-1901 vervaardigd in het atelier van Lenaerts te Roermond. Het beeld van Brigida is twee meter hoog en torent boven het koor uit; tijdens de diensten heeft het kerkvolk er zicht op. Brigida is afgebeeld met een staf in de linker- en een boek in de rechterhand. Aan haar voeten heeft zich een koe gevleid.

Verering

- In 1400 wordt melding gemaakt van een altaar van Maria en Brigida in de kerk. In 1520 wordt specifiek een Brigida-altaar genoemd. Hoewel er sprake is van een oud Brigidapatrocinium, is het onbekend wanneer de verering is begonnen. Ook ontbreken gegevens over het jaar waarin en de wijze waarop de armreliek van Brigida in Geldrop terecht is gekomen. Het is evenmin duidelijk of de erkenning van de echtheid van de reliek en de vervaardiging van een nieuw ostensorium hebben geleid tot een versterking van de mogelijk reeds enkele eeuwen bestaande verering, bijvoorbeeld in de vorm van bedevaarten. Indien de reliek pas tijdens de eerste helft van de 17e eeuw is verworven, dan is het mogelijk dat de Geldropse pastoor Henricus de Bije van Huel (overl. 1657) hierin slaagde dankzij zijn goede contacten met bisschop Ophovius, die van 1630 tot 1636 met tussenpozen bij hem logeerde.

- De eerste vermelding van een Brigidabedevaart dateert uit de 19e eeuw. Schutjes vertelt in zijn Geschiedenis van het bisdom ‘s-Hertogenbosch (1872) over de reliek ‘Deze kostbare schat [...] lokt jaarlijks den 2 Februarij vele geloovigen naar de kerk, die de voorspraak der H. Brigida vooral tegen ziekte onder het vee inroepen’. De plechtigheden van het feest zouden volgens deze geschiedschrijver voorheen reeds verplaatst zijn van 1 februari - de dag van Brigida - naar 2 februari ‘omdat op den feestdag O.L.V. Lichtmis er een betere gelegenheid bestaat om aan die godsvrucht te voldoen’. Overigens noemt Schutjes de armreliek een brachium S. Birgittae’, maar stelt uitdrukkelijk dat het in Geldrop handelt om een reliek van Brigida, die, zo zegt hij, nogal eens wordt verward met Birgitta.

- In de 20e eeuw blijkt de vereringsdag echter weer samen te vallen met de feestdag van Brigida. In de Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België (1968) meldt een correspondent dat de armreliek van Brigida op 1 februari werd uitgesteld en vereerd. Hij noteert: