Paul Henri Thiry Baron D'Holbach

Heemkronijk jaar:2000, jaargang:39, nummer:4, pag:153 -184

PAUL HENRI THIRY BARON D'HOLBACH

De herkomst van zijn fortuin, of: Wie was Franz Adam Holbach?

door: Leo Driessen

Bij de naam Holbach rijst het beeld op van een voormalig kasteelheer van Heeze, die in weelde baadt en in Parijs een wegbereider van de Franse Revolutie wordt.

Veertig jaar lang heeft hij de intellectuele elite van de achttiende eeuw op vorstelijke wijze onthaald. Veertig jaar lang heeft hij zich in woord en geschrift met volle overgave ingezet voor humanisme en vrije zelfbeschikking van ieder individu.

Tradities, vooroordelen en opgedrongen opinies moeten wijken voor persoonlijke verantwoordelijkheid, zo luidde zijn boodschap en zo luidt ze nu nog.

Het was zijn financieel-economische vrijheid die hem de gelegenheid bood de banier van 'geestelijke vrijheid' hoog te houden.(1)

Waaruit bestond die financieel-economische vrijheid?

De speurtocht naar een antwoord op deze vraag voert al snel richting ondersteuning en erfenis die hij ontving van zijn oom, opvoeder en weldoener Franz Adam Holbach, ook baron, eens ook kasteelheer van Heeze.

Over deze ongehuwde, kinderloze Franz Adam gaat dit verhaal.(2)

Eindelijk een adellijk goed met historie

Het is eind 1732, begin 1733, als de Heerlijkheid Heeze, Leende en Zesgehuchten voor het eerst van hem hoort. In die periode worden er in `s-Hertogenbosch en Heeze belangrijke akten getekend. Een archiefstuk vertelt daarover het volgende.(3)

Samen met "de Hoogh wel geboome vrouwe Ermgarde, Gratiana Sweerts de Landas, Sijne Huijsvrouwe", draagt dan "Den Hoogh wel gebooren Aalbert Charles Baron de Snoekaert Heere van Heeze, Leende en Sesgehuchten, Colonel van de Cavalerie ten dienste van Haer Hoogh Mogende de Heeren Staeten generael der vereenigde Nederlanden" de 'heerlijkheden' van Heeze, Leende en Zesgehuchten over aan "François Adam de Holbach, ridder, Baron van heijligh rooms rijck".

Niet alleen worden "het Casteel oft Wooninge van den Heer, met Sijne Hooven, Boomgaarden, gragten, dreven, wijden, Plantagien, Turflanden en houtbossen, van wat soorte die sijn en't geene daer aen gehoort" overgedaan, maar ook "de collatie van het beneficie van de Capelle van Sint Jan en autaar in de kerke van Leende".

Op de veertiende oktober 1732 is het contract van overdracht voor de notaris Jan Louis Versterre in 's-Hertogenbosch "gepasseert tusschen den heere en vrouwe opdrageren en heere vercrijgere". Diezelfde dag werd de akte ook in de Franse taal voorgelezen. De koper wordt omschreven als "le très noble François Adam de Holbach, chevalier Baron du Saint Empire", en het benoemingsrecht in Leende heet dan "la collation du bénéfice de la Chapelle Saint Jean et l'autel de l'église de Leende".

Het transport van deze akte werd op 12 december 1732 in 's-Hertogenbosch geregistreerd en op 9 januari 1733 te Heeze. In 's-Hertogenbosch werd ook "de quitantie van de veertigsten penninge getekend". De koopsom zelf bedroeg f 205.000,-.

Wie was deze koper uit Parijs en waarom werd hij heer van deze heerlijkheid?

De nieuwe kasteelheer werd in het Duitse wijnbouwersdorp Edesheim, in de Palts, rond 1675 als Franz Adam Holbach geboren. Zijn vader was er ontvanger van de belastingen ten behoeve van de prins-bisschop van Speyer (Spiers).

Franz Adam was de oudste van de drie kinderen uit het eerste huwelijk van zijn vader. Hij voelde zich ook de oudste. Mede daarom zal hij een beslissende rol gaan spelen in de opvoeding van de kinderen van zijn beide zusters.

Twintig jaar oud vertrok Franz Adam naar Parijs. Zijn moeder was overleden, zijn vader hertrouwd.   

In de Franse hoofdstad heeft hij in verschillende functies gewerkt. Zo is hij er bij de geldwisselaar Martigny in dienst geweest en bij de bank Labhard & La Poire, waar hij als lakei begon.

Aan de Parijse Beurs

De onbemiddelde dorpsjongen uit Duitsland die in zijn eentje zijn geluk ging beproeven in Parijs gaf daarmee al aan dat hij veel lef had.(4)

Na een verblijf van zeventien, achttien jaar in de Franse hoofdstad sprak hij vloeiend Frans, had hij de Parijse mentaliteit leren kennen, zich in het bankwezen bekwaamd en wat geld gespaard. Hij was klaar voor de volgende belangrijke stap in zijn leven.

In 1713 vestigde hij zich als zelfstandig makelaar op de Parijse Beurs. Met voor een gedeelte geleend geld kocht hij er zich een plaats als "koninklijke raad, bank- en beursmakelaar".(5)

Daar, aan de beurs, kwam hij in contact met mensen rondom de Schotse financier John Law (1671-1729). Deze had in Londen en Amsterdam de nieuwste vormen van sanering van staatsschulden bestudeerd. Financiering leek hem het enige middel tegen de desastreuze geldelijke gevolgen van de Spaanse Successieoorlog (1701-1714). Toen Lodewijk de Veertiende in 1715 overleed, torste met name Frankrijk een enorme schuldenlast. De opvolger van de Zonnekoning, een achterkleinzoon, was nog te jong om de regering over te nemen. Filips van Orléans, de naastverwante prins, trad van 1715 tot 1723 als waarnemer op. Van deze regent kreeg Law vergunning in Frankrijk een 'particulier-generale bank' op te richten. Beiden dachten de Franse financiën te kunnen saneren door uitgifte van wissels waarmee de staatsschulden konden worden omgezet in aandelen. De Franse staat stelde vertrouwen in deze bank, die dan ook spoedig een staatsbank werd, de 'Banque Royale'. Om de aandelen te beleggen had Law een 'Compagnie d'Occident' in het leven geroepen die zich ging richten op de winstbelovende exploitatie van Louisiana, een Franse kolonie in Amerika. Ze heette al gauw de 'Mississippi-Com- pagnie'.

De bank kreeg nog meer monopolies op het gebied van de buitenlandse handel. In 1719 slaagde Law erin de West-Afrikaanse en de West- en Oost-Indische compagnieën met die van Louisiana te verenigen in de 'Compagnie des Indes'. De door de overheid verleende concessies inspireerden de beursmakelaars de kopers van aandelen grote winsten voor te spiegelen. Franz Adam hoorde tot beide groepen. Hij was beursmakelaar en koper. Zijn zaken gingen zo goed dat hij in nog ruimere mate kon speculeren en in december 1719 zelfs een paleis kon huren in de voorname Rue de Richelieu.

Het 'windhandel-enthousiasme' "dreef de prijzen op totdat het besef begon te dagen, dat de exploitatiemaatschappijen nooit de winsten konden betalen, die nodig waren om hun opgeblazen aandelenprijzen te reehtvaardigen".(6)

Voorzichtige lieden kwamen tot het inzicht dat de verwachtingen niet konden worden waargemaakt. Franz Adam was een van hen. Hij herinnerde zich de uitspraak van zijn vroegere werkgever, de bankier Labhard, dat alleen een gerealiseerde winst echte winst is.(7) Terwijl hij als makelaar door bleef handelen, verzilverde hij zijn eigen aandelen. Zo werd hij in de eerste dagen van het jaar 1720 twintig miljoen livres rijker. In één klap was hij een vermogend man.

Beter even weg

Franz Adam voorzag een hectische tijd zodra de beleggers - onder wie velen van zijn clientèle - tot de ontstellende ontdekking zouden komen dat hun in plaats van duizelingwekkende winst een regelrechte rampspoed wachtte. Hij begreep dat het verstandig was enige tijd van het Parijse toneel te verdwijnen. Zijn halfbroer Ludwig (1694-1730), de oudste uit het tweede huwelijk van zijn vader, vroeg hij tijdelijk zijn plaats in Parijs in te nemen. Zelf vertrok hij naar Edesheim. Een gedeelte van zijn geld bracht hij naar een bank in Frankfurt.

Freiherr

Naar de gewoonte van rijke burgers in de tijd van het Ancien Régime ging ook Franz Adam er nu naar streven in de adelstand te worden opgenomen.(8) Belastingtechnische voordelen, verhoging van aanzien en het recht een landgoed te kopen waren krachtige drijfveren.   

Naar de kanselarij van het Keizerlijk Hof in Wenen zond hij een ver- zoekschrift om tot de adelstand verheven te worden. Een adellijke titel verkrijgen zou voor hem enkel een begin van groter sociaal aanzien betekenen. Om echt in de adellijke kringen mee te tellen moest hij bij voorkeur tot het niveau van baron, in Duitsland 'Freiherr' genoemd, zien te komen.

Ook in deze zaak ging Franz Adam met groot overleg te werk. Zijn ver- zoek aan de keizer betrok hij niet op zichzelf maar veeleer op zijn vader. In die zin is het verzoek later ook ingewilligd. Als motivering voor de opname in de adel liet Franz Adam in zijn verzoekschrift het zware lot tellen dat zijn vader en hemzelf - naar zijn zeggen - in de Franse oorlogen had getroffen. Daardoor was hij genoodzaakt geweest als een vreemde in een ander land te gaan werken. Maar gelukkig had de Allerhoogste hem daar gezegend. En met dat in den vreemde verworven vermogen wilde hij in zijn "teutschen Vatter- lande" een slot bouwen om zijn oude vader nog te laten meegenieten van deze goddelijke zegen. Daartoe was hij echter pas gerechtigd als zijn vader tot de adelstand werd verheven.(9)

Het is niet uitgesloten dat Franz Adam persoonlijk een bezoek heeft gebracht aan de kanselarij in Wenen om de afhandeling van zijn verzoek te bespoedigen en de koopsom van de titel te betalen. Immers, al op 25 april van dat jaar 1720 volgde de toelating tot de adel. De kanselarij van keizer Karel VI benoemde vader Holbach (en dus ook diens rechtmatige mannelijke erfgenaam) tot 'Edelman' met de aanspreektitel ‘rechtgeboren’ en verleende een familiewapen. Het toegekende wapen bestond uit een blauw- of lazuurkleurig schild waar een witte of zilverkleurige 'watervloed' dwars doorheen gaat. Daaronder vertoont zich één, en daarboven vertonen zich twee gele of goudkleurige zeshoekige sterren.(10)

Het adellijke fundament was gelegd. Twee stappen was hij nu nog verwijderd van de titel van Freiherr. Zes jaar later, op 26 mei 1726, - zijn vader was al enkele jaren dood - werd hij 'ridder' met de titel 'Edle von Holbach'. Op verzoek van Franz Adam deelde ook zijn halfbroer Ludwig in deze promotie. En toen, op 24 februari 1728, volgde de titel 'Freiherr'. Via vererving kon de titel worden doorgegeven. De aanspreekterm was 'Wohlgeboren`.

Van deze verheffing tot Freiherr werden de kanselarij en van de keurvorsten van Keulen, Trier en Mainz door Wenen in kennis gesteld.(11)

In Edesheim had Franz Adam intussen een hectare grond gekocht van de prins-bisschop van Speyer (Spiers). Daarop liet hij een slot bouwen dat in 1724 gereedkwam. Ook hier hechtte de bouwheer van het laatbarokke gebouw aan Franse invloed. Hij liet een Franse tuin aanleggen, nam Frans personeel in dienst en leefde er in Franse stijl. Het slot heet nu 'Schlosz Kupperwolf, naar Generaal Christoph von Kupperwolf die er van 1758 tot aan zijn dood in 1784 heeft gewoond.(12)

Opvoeder van een nicht en een neef

Een aantal jaren al had Franz Adam zich ontfermd over Suzanne Westerburg (1706, Edesheim - 1783, Parijs), het enige kind van zijn oudste zuster Margaretha. Suzanne werd geboren na het overlijden van haar vader, Christian Westerburg. Haar oom liet haar voortreffelijke internaten in Metz en Parijs bezoeken. In 1728 zou ze in de Franse hoofdstad als "Suzanne de Westerbourg, Edle von Holbach", trouwen met Nicolas d'Aine. Deze was eerst inspecteur-generaal van de "Kleding, Vlaggen en Standaarden van de Troepen van de Koning", daarna een van de raadsheren-secretaris van de koning. D`Aine was in het bijzonder belast met de administratie van het leger. Na het overlijden van D`Aine in 1755 kocht Paul Thiry baron d'Holbach die functie. Deze Paul, neef van Suzanne, zou later trouwen met beide dochters uit het huwelijk van Suzanne met Nicolas d'Aine.

Al een paar keer zijn we de naam Paul tegengekomen. In het doopboek van de katholieke kerk te Edesheim staat hij op 8 december 1723 vermeld onder de naam Paulus, zoon van Jacobus Tyrry en Maria Jacoba. In de loop der jaren ontstaan er een vijftal verschillende schrijfwijzen van de naam Tyrry, waaronder de puur Duitse: Paul Heinrich Dietrich.

De jongen was het enige kind van Franz Adams tweede zus en haar man, de Wijnbouwer (Johann) Jacob Tyrry. In datzelfde jaar 1723 stierf de vader van Franz Adam en dus de grootvader van Suzanne en Paul.

In overleg met de ouders van Paul besloot Franz Adam in 1730 de intelligent gebleken zesjarige neef een Frans getinte opvoeding te geven. Paul kwam te wonen op het 'Schlosz' van zijn oom; een Franse geestelijke werd aangezocht om mede de opvoeding op zich te nemen. Al snel echter kwam de pastoor van Edesheim, Philipp Krelein, tot de bevinding dat François Bellemont, de Franse geestelijke, er jansenistische ideeën op nahield.(13) Toen deze weigerde de door de pastoor voorgelegde pauselijke decreten tegen het jansenisme te erkennen, stelde de pastoor zijn bisschop op de hoogte. Bellemont werd ontboden bij kardinaal Von Schönborn, de prins-bisschop van Speyer (Spiers). Franz Adam kreeg het bericht dat een afgevaardigde van de kardinaal de boeken van de Franse geestelijke op het slot in beslag kwam nemen. Mocht de Freiherr weigeren mee te werken dan zou hij bij de prins-bisschop in ongenade vallen en een boete krijgen van tweeduizend 'Taler'.

Bellemont ging niet naar de prins-bisschop. En op 27 september 1731 volgde de inbeslagname van de boeken. In eerste instantie hield het verzet door de Franse geestelijke en ook door Franz Adam in, dat de vertegenwoordiger van de bisschop zonder boeken het slot verliet. Maar hij had in een nabijgelegen schoolgebouw drie stevige mannen geposteerd. Met deze versterking werd de woning van de baron opnieuw bezocht. De boeken werden in een kist geladen die na verzegeling werd meegenomen. De huisleraar nam de wijk naar het naburige, protestantse Rhodt (unter Rietburg) en de baron vertrok met zijn neefje naar Parijs.

Hoe heeft de kwetsbare jongensziel van de zevenjarige Paul het hardhandige optreden bij de inbeslagname van de boeken, het verzet van zijn oom, de vlucht van zijn leraar naar het andersdenkende Rhodt en het overhaaste vertrek van hemzelf en zijn oom uit Edesheim naar Parijs ervaren en verwerkt? Wat heeft het betekend dat de oom in ongenade was gevallen bij kardinaal Von Schönborn? Is hier een kiem gelegd van Pauls latere radicale verzet tegen priesterlijke dwang? Zijn de gevoelens van de oom op dat moment, maar ook nadien, van invloed geweest op de vorming en ontwikkeling van de latere filosoof?

Terug in Parijs, waar de Freiherr François Adam baron d'Holbach of liever nog Monsieur Le Baron d'Holbach heette, keek Franz Adam uit naar een mogelijkheid een bestaand landgoed te verwerven. Bij deze financiële deskundige zal het daarbij niet onbelangrijk zijn geweest dat de Republiek der Verenigde Nederlanden, in tegenstelling tot Frankrijk, een veilige kapitaal- markt was om geld te beleggen.

Een jaar na de bittere ervaring in Edesheim ontdekte hij dat daar in de veilige en meer liberale Republiek op korte termijn de Heerlijkheid Heeze, Leende en Zesgehuchten vrijkwam. Nu was hij in de gelegenheid een landgoed te kopen dat een geschiedenis had en ook macht gaf.(14)

Met groot enthousiasme begon Franz Adam zijn nieuwe status van volwaardig heer van een heerlijkheid vorm te geven. Op het binnenplein van het kasteel liet hij paardenstallen en remises voor rijtuigen bouwen. Evenals in Edesheim signeerde hij ook in Heeze alles wat hij in- of aanbracht met jaartal en/of wapen tot aan een nog aanwezige koperen schaal toe.

Een oud rijpaard en een oude ezel

Weten we wat er in de Holbachjaren zoal op het kasteel aanwezig was? We weten het precies.

Op 1 juni 1756 werd op het kasteel in Heeze een inventarislijst getekend. Onderaan op die lijst wordt een kist vermeld "waarvan geen sleutel alhier in handen is..." Besloten werd dat de baron daarom deze inventaris te allen tijden daarmee kon "augmenteren".(15) Maar de baron vond dat er te veel mis was gegaan bij die inventarisatie. Vanwege "verscheidene irregulariteiten" bij het opstellen van die lijst kwam hij persoonlijk over uit Parijs. In de juli- maand van 1756 hebben daarom Paul Henri Thiry baron d'Holbach, de huishoudster Maria Barbara Hansin(16) en Dirk Wijnhoven, "geswore Priseur in de Stad 's-Hertogenbosch", dagen besteed aan het opstellen van een nieuwe in- ventarislijst die uiteindelijk uit 94 opsommingen ging bestaan.(17) Dagelijks werd vastgelegd wat er geïnventariseerd was. De drossaard, schepenen van Heeze, Paul, de huishoudster, de secretaris zetten daaronder telkens hun handtekening. Allen dus, behalve de Bossche vendumeester: hij kon niet schrijven!

In die inventarislijst lezen we dat bijvoorbeeld in de kamer van de "Koeymeijt" een veren bed, twee peluws, drie wollen dekens en een matras aanwezig waren. In de stallen bevonden zich twee hoog- en twee "aertkarren", twee sleden, dertien runderen, een oud rijpaard en een oude ezel en rijzadels. Men inventariseerde drie koppel zadelpistolen en vier "snaphanen". In de bibliotheek werden 1526 boeken geteld. Zij waren "meest gebonden, zo folianten, quarten, octavo en duodecime, geschreven in Latijnse, Franze, Hoog en Nederduitse Tale". De boeken werden getaxeerd op f 1200,-. In de wijnkelder werden onder meer zes grote vaten "Rinse wijnen" geteld en drie okshoofden rode en witte wijn. De inhoud van de wijnkelder werd getaxeerd op f 1560,-.

Uit die tijd van Franz Adam zijn op dit moment, anno 2000, nog slechts drie voorwerpen duidelijk herkenbaar aanwezig. In de gang van de zuid-vleugel hangt een geschilderd portret van hem, op de blauwe slaapkamer herinnert aan hem de haardomlijsting tegen de schoorsteenmantel en in de kleine salon bevindt zich een koperen schaal op een koperen voet.

In die schaal staat het wapen van Franz Adam.

Wandtapijten

Hadden de Holbachs ook wandtapijten?

In de inventarislijst van 1756 komt het woord 'tapijt' in vier opsommingen voor. Onder nummer 14 wordt gesproken van "ses tapijten stoelen", onder nummer 81 van "een tapijt behangsel" en onder nummer 82 van "Ses Stucken tapijten van Brussel repraesenterende bataljes. Twe Stucken Tapijt, twe Stucken vloertapijt, welke zamen is getaxeerd op  f 1550,-."

Van de "Twe Stucken Tapijt" wordt geen nadere precisering gegeven: geen herkomstbenaming, niets over de afbeeldingen.

Onder nummer 86 ten slotte worden we geattendeerd op "een coffertie met koper beslagen, kleine boekkast, twee Stucken Tapijt tot Behangsel met nog vier dito stucken en twee catoene gordijnen", hetgeen werd getaxeerd op f 129,-.

Voor de beantwoording van de vraag of de Holbachs wandtapijten bezaten, is dus nummer 82 van de inventarislijst belangrijk. De Holbachs bezaten wandtapijten. Het past geheel in de geest van Franz Adam om de wanden van de grote salon te verfraaien. Niet zozeer ter bescherming tegen tocht en kou, mogelijk mede wel uit esthetische overwegingen en als geldbelegging, maar vooral als statussymbool om de bezoeker te imponeren. Over zijn gevoel voor status komen we verderop nog herhaaldelijk te spreken.

Kunnen de tapijten die zich nu in het kasteel bevinden van de Holbachs afkomstig zijn? Er 'hangen' er op dit moment acht in de kleine salon. Deze acht tapijten worden wel ‘Groenwerken met figuur’ genoemd.(18) De kleine salon bestond echter nog niet in de tijd dat een Holbach kasteelheer was. Er waren toen daar twee kleine vertrekken waartussen later een muur is uitgebroken. Enkele van de nu in die kleine salon aanwezige tapijten zijn, tegen de tocht, rondom twee deuren aangebracht.

In de grote salon, ook ontvangsthal genoemd, worden ons vier tapijten getoond. Het zijn Vlaamse adaptaties van kartontekeningen van Charles Le Brun, enige tijd artistiek leider van het Frankrijk van Lodewijk XIV. Dit waren tekeningen uit een zogeheten Alexander-serie.

Op alle twaalf tapijten ontbreken het stads- en weversmerk. Beide merken waren sinds 1544 verplicht. De twaalf hebben met elkaar ook gemeen dat hun hun mobiliteit is ontnomen. De tapijten zijn namelijk vastgenageld aan de muren. Het is dus ook niet direct mogelijk aan de achterkant te kijken naar de oorspronkelijke verfkleuren.

Zouden de voorstellingen op deze tapijten passen bij Franz Adam? Bepalen we ons tot de twee grote tapijten aan de lange wand van de grote salon. Het grootste van die twee geeft de beslissende slag weer bij Gaugamela in Assyrië tussen Alexander de Grote en de Perzische koning Darius III in het jaar 331 vóór Christus.(19)  

Een wandtapijt met een voorstelling van strijdgewoel werd vaak gekocht. Het benadrukte de adellijke positie omdat de adel voorging in de strijd. Franz Adam die, zoals we nog zullen zien, enorm trots was op zijn verheffing tot de adelstand, zal zulk een benadrukking van zijn positie best gewaardeerd hebben.

Op het andere tapijt bezoekt Alexander de tent waarin leden van de familie en hofhouding van Darius waren achtergebleven toen Darius op de vlakte bij Issos in Cilicië (in 333 vóór Christus) voor de tweede keer op de vlucht was geslagen. Zij doen een voetval, een proskynese, als teken van onderdanigheid. De grootmoedige Alexander toont clementie en schenkt hun de vrijheid. Ook die voorstelling van grootmoedigheid en clementie paste bij het karakter van de weldoener Franz Adam.

Maar, deze tapijten zijn niet in zijn opdracht geweven. In dat geval zou hij - gelet op zijn karakter - in de bovenhoeken van de tapijten zonder twijfel zijn wapenschild hebben laten inweven. Aan het tweede tapijt, dat van de grootmoedigheid, zou het familiewapen zelfs nog een zinnebeeldige betekenis hebben kunnen toevoegen. In het kort: de zilveren watervloed van het wapen symboliseert de zuivering van het verleden en de sterren stralen ook nu, in die diepe ellende van verlatenheid.

Als de tapijten niet op zijn verzoek zijn geweven kan hij ze toch uit voorraad hebben gekocht, bijvoorbeeld bij een Antwerpse handelaar of op een veiling? Ook in dat geval zou hij ervoor gezorgd hebben dat het voor iedere bezoeker duidelijk was dat hij die tapijten had meegebracht. Franz Adam signeerde alles waarmee hij wilde imponeren. Zelfs zijn handtekening bestond uit de woorden "Le Baron De Holbach", terwijl zijn neef volstond met "D'Holbach", met soms de letters "P" en "T" ervoor. We zullen er bij de bespreking van 'Het kazuifel van Heeze' nog op terugkomen. Het past evenmin bij zijn mentaliteit een tapijt te kopen zonder herkenbare merken van de stad en weverij van herkomst.

Hij zou de tapijten ook niet laten vastspijkeren. Door het vrije ophangen van tapijten komt niet alleen hun vorstelijke allure beter tot haar recht maar kunnen ze zowel binnenshuis als buitenshuis worden gebruikt en bovendien op meerdere kastelen hun luxe tonen. We hebben gezien dat Franz Adam een slot in Edesheim had en een paleis in Parijs bewoonde. Ook daar zal hij hebben willen imponeren.

Nu we weten dat de huidige tapijten, die overigens geen gobelins zijn in de oorspronkelijke betekenis van dat woord, niet voorkomen op de inventarislijst van 1756 en we Franz Adams lust tot signeren en imponeren al enigszins hebben leren kennen, moet het antwoord op de vraag of deze wandtapijten van Heeze door Franz Adam zijn meegebracht, ontkennend zijn. 

Dit negatieve antwoord wordt nog eens bevestigd door een inventarislijst uit 1767. Deze laatste lijst werd opgemaakt toen Jan baron van Tuyll van Serooskerken en zijn vrouw Johanna Elisabeth de Geer waren overleden en de heerlijkheid al "gelegateerd" was aan Reinoud Diederik baron van Tuyll van Serooskerken. Bij de inventarisatie werden nog enkele zaken aangetroffen die van Franz Adam afkomstig waren. Zo staat er genoteerd dat boven de deur van de gang "het pourtrait van den Baron de Holbach" hing. Degenen die de lijst opstelden troffen ook aan "vier kopere versilverde kandelaars met dito dopies met het Wapen van den Heere Holbach", een tinnen "terrine met een deksel met het Wapen van Holbach" en een "Swartsagrijne voudraal met vier Cadrilledoosjes, met het Wapen van den Baron de Holbach geamiljeert". Maar de wandtapijten waarvan in 1756 sprake was, werden in 1767 niet meer aangetroffen. In de grote eetzaal was wel "een Tapijte Behangsel, verbeeldende de Historie van Alexander de Grote en den Koning Darius". Verder wordt nog genoemd "Een Tapijte Behangsel Op de HoekTapijtKamer op de kleijne Gallerije". De andere kamers worden in de lijst vernoemd naar de kleur van het (papieren) behang dat er werd aangetroffen. Steeds werd van dat papieren behang wel gezegd dat het "gedrukt" was. In de kleine eetzaal vond men "Een Engelsch goud leere Behangsel".(20)   

Edesheim, Heeze of toch liever Parijs

De verbouwing op het kasteel van Heeze kreeg het jaartal 1735. Twee jaar later vroeg Franz Adam de Hoogmogende Heren Staten-Generaal van de Republiek der Verenigde Nederlanden toestemming tot uitbreiding van de schuurkerk in Heeze. Hij zou dan bij een bezoek aan de kerk meer ruimte hebben voor hemzelf en zijn familie.

Na 1737 leek het enthousiasme voor Heeze bij hem weg te ebben. Wel bleef hij ernaar streven direct nabij het kasteel grond te verwerven. Opvallend genoeg liet hij taxaties en grondaankopen door anderen regelen. Bij de aankoop van grond op 8 november 1738 bijvoorbeeld liet hij zich vertegenwoordigen door Christina Galliot, die op het kasteel woonde en gehuwd was met François Mace.(21) Een kleine tien jaar later verrichtte neef Paul soortgelijke handelingen in naam van zijn oom.(22)

Voelde Franz Adam zich na 1737 nog wel thuis in Heeze? Die vraag kan men later eigenlijk ook stellen ten aanzien van de neef.

Bekend is dat hij in de jaren twintig een jaar of vijf nadrukkelijk aanwezig was in zijn geboorteplaats. Rond 1726 dook hij weer op in Parijs. De verontwaardiging over het jammerlijk fiasco van het stelsel van Law was er geluwd. In de jaren 1730 en 1731 is hij weer in de Palts. Zou hij daar, na de aanvaring met de prins-bisschop, nog met genoegen zijn teruggekomen?

Ongeveer een soortgelijke periode van vijf intensieve jaren is Franz Adam tijdens de jaren dertig in Heeze. En na 1737? Was hij toen voornamelijk in Parijs?

De machtiging die hij in 1738 verleende aan Christina Galliot is niet anders te verklaren. Of we moeten denken dat hij in die tijd ziek was. De machtiging aan zijn neef in de jaren veertig van die eeuw is beter te verstaan. Op kosten van zijn oom was neef Paul aan de universiteit van Leiden rechten gaan studeren. De Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) - een Europees conflict om een Oostenrijkse opvolgingskwestie - bracht troepenbewegingen met zich mee in de Zuidelijke, de zogenaamde Oostenrijkse Nederlanden, en in het gebied van de tegenwoordige provincies Noord-Brabant en Limburg. Doordat Frankrijk in deze oorlog verbonden was met Pruisen tegen Oostenrijk, dat weer samenging met Engeland, was het reizen van Heeze naar Parijs en omgekeerd ernstig bemoeilijkt. Vandaar dat neef Paul in die roerige jaren voornamelijk in Leiden en in Heeze verbleef. De winter bracht hij door bij zijn vader in de Palts. 

Aan een Engelse studiegenoot schreef Paul op 9 augustus 1746 dat hij bij aankomst in Heeze (vanuit Leiden) moest constateren dat het landgoed van zijn oom door militairen in bezit was genomen. "Zestienduizend manschappen zijn", zo schreef hij, "onlangs van de omgeving van Breda naar Valkenswaard gekomen". De volgende dag vertrok het zeventigduizend man sterke leger in de richting van Luik om een belegering van Namen door de Fransen te voorkomen. Op 3 december 1746 schreef hij dat hij de winter in Duitsland had willen doorbrengen. Dat kon niet doorgaan omdat hij daar bericht kreeg dat de rentmeester van zijn oom plotseling was overleden. Paul reisde af naar Heeze en nam er tijdelijk de rol van rentmeester over. Als bijdrage voor een antwoord op onze vraag of de Holbachs - en in dit geval neef Paul - zich in Heeze thuisvoelden, is dan het volgende belangrijk. Paul vervolgde zijn brief met de mededeling dat hij intussen de rol van landjonker tamelijk goed speelde met jagen, schieten, vissen en elke dag wandelen. Hij schreef echter tegelijk daardoor toch niet de altijd aantrekkelijke conversatie met Horatius, Vergilius, Homerus en al de vrienden van de Champs-Elysées te vergeten. In dit bericht over het noodgedwongen verblijf in Heeze komt de enige uiting voor van een overigens beperkte vreugde om hier te zijn. Want eigenlijk had hij de winter in Duitsland willen doorbrengen en speelde hij de rol van landjonker slechts 'tamelijk goed'. Die tijdelijke rol kon hem Parijs niet doen vergeten.