Helmondse herinneringen aan de werkverschaffing in Leende

Heemkronijk jaar:1999, jaargang:38, nummer:1, pag:17 -28

HELMONDSE HERINNERINGEN AAN DE WERKVERSCHAFFING IN LEENDE

door: Sjaak de Waal

"Staatsbosbeheer werd in 1899 opgericht met name voor het bebossen van woeste gronden, zoals stuifzanden en duinen, en het beheren van bossen daarna. Later werd de dienst ook belast met het beheer van andere natuurterreinen. Thans beheert Staatsbosbeheer ruim 200.000 hectare bos- en natuurterrein."

Bovenstaande informatie is afkomstig van het stofomslag van het boek door Ph. Bossenbroek e.a., Het land van Peel en Maas. Natuurgebieden in Zuidoost-Nederland, Roermond 1996. In deze uitgave van de Regio Peel & Maas van Staatsbosbeheer worden ook twee natuurgebieden uit de streek van onze heemkundekring behandeld: "De Strabrechtse en de Lieropse Heide. Een dynamisch mozaïek", door Jap Smits, en "Het Leenderbos. Een veranderend landschap", door Sjaak Vorstermans.    
Staatsbosbeheer bestaat in 1999 dus een eeuw en aan deze mijlpaal wordt in de loop van het jubileumjaar met verschillende evenementen in beide natuurgebieden door het district De Kempen aandacht geschonken.  
De geschiedenis van het Leenderbos, want daarover wil ik het hier hebben, wordt globaal weergegeven in de genoemde bijdrage van Sjaak Vorstermans. "Het Leenderbos", schrijft hij, "omvat zo’n 2400 hectare en er zijn bos, heide, vennen, stuifzanden, moerassen, houtwallen, weilanden en akkers te vinden."

Dat bos, waaraan het hele natuurgebied zijn naam ontleent, is niet oud. Het gebied bestond tot de jaren dertig van onze spoedig ten einde lopende eeuw grotendeels uit heide: de Groote Heide, zoals het zuidelijk deel aan de Nederlands-Belgische grens nu nog heet.

Toen omstreeks 1900 de belangstelling voor heide als onderdeel van het landbouwbedrijf afnam omdat de heide en de schapen door de opkomst van de kunstmest niet langer nodig waren voor de mestproductie, begon de Nederlandse overheid met de aanleg van bos op heidegronden. Zo werd Staatsbosbeheer op 21 juli 1899 opgericht. Het ontginnen en het bebossen van de hei bood een welkome werkgelegenheid, vooral in de jaren dertig, die bekend staan als de crisisjaren.

Nadat de overheid in 1931 ruim 2100 hectare hei had kunnen verwerven, het noordelijk deel van het huidige Leenderbos, kon in 1932 met het bebossen van de heidegrond als werkverschaffingsproject worden begonnen. De hei werd omgespit en er werden wegen aangelegd. De geasfalteerde weg die door het Leenderbos loopt, de Kluizerweg, noemt men nu nog 'werkverschaffingsweg’.

Destijds waren er zo`n driehonderd werkloze mannen in Leende tewerkgesteld. Ze kwamen dagelijks met bussen uit Eindhoven, Helmond en omgeving. Het waren veelal fabrieksarbeiders, die het hanteren van de schop zwaar viel, omdat ze het werk niet gewend waren.

Nog altijd herinnert een sober monument in het Leenderbos aan de vroegere aanwezigheid van de genoemde werklieden. Zo’n drie kilometer ten westen van Leende komt de Kluizerweg uit op de weg Leende-Valkenswaard. Enkele honderden meters ten zuiden van dit punt, in de richting van de Achelse Kluis, staat rechts van de geasfalteerde weg een houten gebouwtje. Aan de zijgevel is een bord van Staatsbosbeheer bevestigd met de volgende tekst:

Directiekeet. Een monument. Dit gebouwtje is in de jaren dertig op de heide neergezet. Vanuit deze keet werkten de leiding en de voorwerkers van de werkverschaffing. Werkloze mensen uit de omgeving, maar ook uit Eindhoven en vooral Helmond moesten de heide ontginnen. Ze spitten daarbij de grond 60 tot 120 cm. diep om. Daarna plantten ze de bomen. Zij ontvingen in dit gebouwtje hun weekloon. De keet staat nog steeds op dezelfde plek, alleen de omgeving is nogal veranderd.

De in Leende opgegroeide N. Schoot wijdde in het kader van zijn studie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen een doctoraalscriptie aan de Werkverschaffing als werkloosheidsbeleid te Helmond, 1925-1940. Hierin besprak hij uitvoerig de speciale plaats die de werkverschaffing binnen de werklozenzorg innam. Hij vergeleek het landelijke beleid ten aanzien van de werkverschaffing met het in Helmond gevoerde beleid.

Op uitnodiging van de redactie van het Historisch Jaarboek voor Hel- mond, De Vlasbloem, bewerkte N. Schoot een deel van zijn doctoraal-scriptie in 1982 als artikel voor De Vlasbloem. In dit artikel, ‘De werkverschaffing in Helmond in 1932’, verhaalt de auteur hoe de economische crisis van 1931 een enorme stijging van de werkeloosheid veroorzaakte en hoe dat leidde tot loonsverlaging voor arbeiders die van de werkverschaffing afhankelijk waren. Tegen deze loonsverlaging rees verzet dat in 1931 escaleerde tot een wilde staking op de werkverschaffing te Liessel. Helmonders waren daar tewerkgesteld in een 65 hectare groot onontgonnen heidegebied, ‘het Zinkske` genaamd, op zo’n 20 kilometer van Helmond gelegen tussen het Kanaal van Deurne en de Helenavaart langs de weg van Deurne naar Helenaveen. De staking op de werkverschaffing te Liessel deed veel stof opwaaien. Het was voor Helmond een vrij unieke vorm van werklozenverzet, hoewel ook elders, in Noord-Nederland, al stakingen waren uitgebroken.

Zoals gezegd werden Helmonders ook op de werkverschaffing te Leende ingezet. Uit interviews van N. Schoot met oud-tewerkgestelden blijkt dat de sfeer op de arbeidsplek dikwijls sterk afhing van de manier van omgaan van de opzichters met de Helmonders.

"In Liessel daar heb ik ook een baas gehad . . . .,  die hadden ze een keer bedreigd, en die vent stikte van de schrik. Op een goeie keer haalde hij het in zijn stomme kop dat hij een revolver op het werk meenam. Hij had daar ook boeken natuurlijk voor zijn loonlijsten en zo. Achter die boeken had hij die liggen. Toen kwam er een bij hem binnen, die trok een grote bek open. Toen zei die: ”Je moet ophoepelen, want ik schiet je voor je raap”.

Sommigen brachten begrip op voor de arbeiders die het hoge tempo niet konden volhouden:

"In Helenaveen daar was een baas en die hield daar rekening mee. ‘Ja’, zei die: ‘Daar staat het ziekenhuis`. Die zette die mensen aan het lichtste werk wat hij vinden kon, en daar betaalde hij het maximum voor uit. Dat was echt een sociale voorman.

Er waren echter ook bazen die hun macht misbruikten:

"Met de grote smoelen hadden ze niks op. Ik heb horen zeggen dat ze in Leende een strafputje gaven, nog erger als dat je een dwangarbeider waart.

Een strafputje dat was als er lang water op de plak gestaan had. Dan werd de grond keihard en als je daar je meters moest halen in die keiharde grond, dan moest je d`r een pikhouweel bij gebruiken. Dan was je d`r aan, he."

In Leende kregen tewerkgestelde Helmonders een baas of opzichter met wie niet te spotten viel, zoals uit het relaas van de geïnterviewde blijkt: "Maar daar had je d’r eentje bij, een grote zware knul. Ze hadden er schrik van want hij was zo sterk als een beer. Die ging op een afstand met een verrekijker naar die mensen staan te kijken. En dan liet hij ze rustig een tijdje zo doorploeteren. Dan ging hij erheen en zei: `Gullie hebt hier gestulpt, hier dit stuk. Doe dat maar opnieuw want dat betaal ik niet uit.’ En daar konden ze niets tegen inbrengen. Maar de mensen vonden het een afschuwelijke methode. Dan moesten ze er maar bijkomen en de stok erin steken. Dan wisten ze dat ze gecontroleerd werden, maar niet op een afstandje gaan zitten loeren, dat vonden ze beledigend."   

In het gemeentearchief van Helmond trof N. Schoot tijdens zijn onderzoek een opvallend overblijfsel aan uit de tijd van de werkverschaffing in Leende. Een blad papier bevatte twee gedichten van een tewerkgestelde Helmonder (zie de afbeelding op bladzijde 21). Het ene gedicht dateert van 20 april 1933 en gaat over een heidebrand; het andere dateert van 1 december 1933 en is getiteld Den klacht van den werkman. De tekst van de handgeschreven gedichten is hier ook overgezet in gedrukte vorm