Onze dorpen in de dataschurk
Heemkronijk jaar:1995, jaargang:34, nummer:3/4, pag:161 -165
ONZE DORPEN IN DATASCHURK
door: C.S. Smit
In 1993 is in het stadsarchief in Den Bosch de inventarisatie van de Bossche procesdossiers uit de 17de en de 18de eeuw gereedgekomen. Archiefmedewerker Aart Vos heeft dit monnikenwerk verricht en de gegevens via een computerbestand toegankelijk gemaakt. In de studiezaal staat nu een aantal boekwerken die een toegang tot deze procesdossiers via meerdere ingangen mogelijk maken. Genoemd bestand is de wereld ingegaan onder de naam Dataschurk.(1)
Het betreft veroordelingen door de Bossche schepenbank en het gaat niet alleen over de gevallen uit de stad Den Bosch, maar uit de hele Meierij. In deze archiefstukken hebben we o.a. te maken met dieven, bedelaars, moordenaars en met ander gespuis dat de Meierij onveilig maakte.
De naam Geldrop komt herhaaldelijk voor, maar na inzien van het uittreksel van het processtuk bleek deze o.a. te slaan op een zekere Willeke van Geldrop. De naam hoorde bij een schurk die in meerdere plaatsen actief is geweest.
Over onze dorpen valt het aantal procesdossiers (gelukkig) tegen. Voor de geschiedvorser is het vinden van zulke stukken natuurlijk prachtig, maar het zijn zaken over de zelfkant van de maatschappij en in ieder geval trieste voorvallen.
Hier volgt een kort overzicht van de gevallen die we tegenkwamen.
Dossiers
124-28 Nijs Pendriks of Spendriks, geboren in Weert, getrouwd, 33 jaar en wonende in Leenderstrijp. Beschuldigd van bedelarij in Bladel, Netersel en Borkel. 1771
137-19 Thomas Hanegaans, ketellapper, wonende in Lommel. Beschuldigd van belediging van de huisluiden van drost Adriaan Draak in Geldrop. 1737
120-01 Francis Heuvelmans, geboren te Geldrop, wonende in Hoogeloon. Hij doodde Jacobus Elicus in die plaats. 1741
151-02 Jan Cornelis van Geelkerken, ondervorster in Mierlo. Sloeg Frenk Jan Frenken in Geldrop dood. 1698
63-11 Peter Peter Swuesten of van der Hagen, geboren en wonende in Heeze, tolheer in Peelland. Beschuldigd van het beledigen van de protestanten en de predikant in Heeze. 1649
124-28 Adriaan Smolders, geboren in Leende, 27 jaar, wonende in Leender- strijp, Nootdorp en De Lier. Hij was opperman en soldaat, in het regiment Villigen, en getrouwd met Leen Verwast. Beschuldigd van bedelarij. 1771
90-11 Jan Willemse van Deursen, geboren en wonende in Heeze, 60 jaar, weduwnaar, linnenwever, gereformeerd geworden in 1774. Hij kon niet meer weven wegens slecht gezichtsvermogen. Beschuldigd van bedelarij. 1774
100-06 Jan Adriaans, bijgenaamd Rinkelvink, geboren in Leende, 22 jaar, gehuwd, wever, wannenlapper(2) , paardenvilder. Beschuldigd van bedelarij en afpersing te Borkel en Schaft. Te Bray-Luik gegeseld, gebrandmerkt, tentoongesteld met de strop om de hals en verbannen. 1714
108-17 Leendert van den Broek, alias Raas, geboren en wonende in Leende, 44jaar, wannenlapper(3). Beschuldigd van bedelarij. Veroordeeld tot zes weken op water en brood. 1741
132-12 Jan van Lieshout, alias de Wit, geboren in Leende. Beschuldigd van paardendiefstal te Vlierden en Gerwen, het stelen van een kar te Budel van Willem Baltus Freen, inbraak en mishandeling in Son en het stelen van een koe in Oostelbeers. 1750
86-07 Maria Wilbers, geboren en wonende in Leende, 63 jaar, ongehuwd. De vrouw had een kind van zes jaar bij zich, een dochter van wijlen Ien van Stippent. Zij verkeerde met de fameuze Willem van de Greve, alias Willeken van Geldrop, en zijn bijzit Maria, de weduwe van Bernardus de Speelman. De plaats waar de schooiers samenkwamen was de hoeve Hendenheuvel onder Eersel. Maria werd beschuldigd van bedelarij. 1743
86-10 Peter Wouter Colen, wonende in Leende, gehuwd. Doodde Willem Jan Andriessen de Wit, gehuwd met Francijntje Gillis. 1648
Heezers gespuis
Van Peter Peter Swuesten hebben we het dossier ingezien. We zijn hem al eens tegengekomen in dit tijdschrift. In 1989 schreef de heer J.W. Hagen een artikel over Ds. Abraham Rodenburgh, de eerste Heezer predikant(4). Hierin wordt Swuesten genoemd als de boosdoener, in welke hoedanigheid hij inderdaad in Den Bosch aan de kettingen heeft gezeten. Enkele protestantse Heezenaren vonden dat toch wel al te bar en zij hebben voor de schepenen van Geldrop een verklaring afgelegd ten gunste van Swuesten. Hij was volgens deze verklaring een eerlijk en braaf man, die verder nooit iets misdaan had.
In Den Bosch besloot men de gevangene daarom te absolveren (vrij te laten).
Jan Willemse van Deursen kennen we uit het notulenboek van de kerkeraad van Heeze (5). Hij heette in feite Hikspoor en was geboortig van Deurne. Hoe en waarom hij naar Heeze kwam en daar protestant werd is niet duidelijk. Het blijkt in ieder geval een tamelijk agressief iemand geweest te zijn. In 1730 moest hij voor de kerkeraad verschijnen om een verklaring af te leggen vanwege zijn misdragingen te Maarheeze. Van Deursen had daar in een herberg gevochten met een zekere Thijs. Het ging er zo hard aan toe dat Thijs een van zijn "vingeren" werd afgebeten. Later kreeg hij het in een herberg met de Heezer schoolmeester Hendrik Kreuger aan de stok. Kreuger, ook een groot liefhebber van het geestrijke vocht, is vele malen voor de kerkeraad verschenen om zijn dronkenschap. Het is verbazend hoe mild deze man behandeld werd.
Jan Willemse van Deursen zijn we trouwens ook al tegengekomen in ons tijdschrift. In 1984 beschreef Sjaak de Waal een geschiedenis waarin Van Deursen een minder fraaie hoofdrol speelde. (6).
U kunt het er misschien wel mee eens zijn dat deze Van Deursen niet misstaat in Dataschurk.
NOTEN
1 Den Bosch, Stadsarchief. Dataschurk: toegang tot de 17de- en 18de-eeuwse processtukken; processtuk 63-11, anno 1649.
2 Wannenlapper: vermoedelijk iemand die wannen repareerde. Een wan is een gevlochten ovale platte mand, gebruikt om koren te zuiveren van kaf. 3 Zie noot 2.
4 J .W. Hagen, ‘"Op het hoogste getergd": over Abraham Rodenburgh, de eerste predikant van Heeze (1648-1651)’. in Heemkronijk, jrg. 28 (1989). nr. 4, blz. 120-129.
5 Archief Ned. Herv. Kerk Heeze c.a. , inventarisnummer 1 : Kerkeraads-notulen. 1679-1777.
6 J.J.F. de Waal, ‘Godsdiensttwist bij de Zevenhuizen’, in Heemkronijk. jrg. 23 (1984). nr. 1. blz. 10-14.