Sterksel terug naar zijn wortels

Heemkronijk jaar:1993, jaargang:32, nummer:1, pag:29 -43

STERKSEL TERUG NAAR ZIJN WORTELS?

door: J.J.F. de Waal

Het college van Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant heeft op 9 februari 1993 zijn uiteindelijk voorstel tot een gemeentelijke herindeling van Zuidoost-Brabant aan de leden van Provinciale Staten bekendgemaakt. Ongetwijfeld zijn daardoor veel inwoners van Sterksel teleurgesteld. Als het aan het dagelijks bestuur van de provincie ligt, zal Sterksel in de toekomst deel uitmaken van een nieuw gevormde gemeente door samenvoeging van de huidige gemeenten Budel en Maarheeze.

Zo wordt geen recht gedaan aan de wilsverklaring die een grote meerderheid van de Sterkselse bevolking nog maar kort voor de presentatie van het definitieve voorstel van Gedeputeerde Staten had afgelegd. Want tijdens een op 21 januari 1993 gehouden opiniepeiling in Dorpshuis Valentijn gaf ruim tachtig procent van de kiesgerechtigde Sterkselnaren er de voorkeur aan in het geval van herindeling te behoren tot een nieuwe gemeente die door een samenvoeging van de huidige gemeenten Heeze en Leende zal ontstaan. Er moet nu nog worden afgewacht welk standpunt de leden van Provinciale Staten van Noord-Brabant zullen innemen en hoe de landelijke politiek in Den Haag uiteindelijk over dit alles zal beslissen.

Een opiniepeiling over herindeling

Die grootschalige herindeling hoeft voor de Sterkselnaren overigens niet zo nodig. En een opsplitsing van het dorp tussen verschillende gemeenten vinden ze helemaal uit den boze. Maar als er dan toch veranderd moet worden, zouden ze met het oorspronkelijk advies van de commissie-Schampers de minste moeite hebben. Deze commissie, die haar werkzaamheden voor het college van Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant in januari 1989 is begonnen, adviseerde in haar rapport een samenvoeging van de vier bestaande gemeenten Budel, Maarheeze, Heeze en Leende tot één nieuwe. Het voorlopig standpunt van Gedeputeerde Staten behelsde echter de vorming van twee nieuwe gemeenten, de ene door Budel en Maarheeze, de andere door Heeze en Leende aaneen te koppelen. Toen dat duidelijk was geworden, organiseerde een initiatiefgroep van vijf personen in Sterksel een verkiezing om de voorkeur van de plaatselijke bevolking zelf te peilen.

Op de bewoners van Huize Providentia na konden alle kiesgerechtigde Sterkselnaren op 21 januari 1993 aan de opiniepeiling deelnemen. Volgens het verslag in huis-aan-huisweekblad "Parel van Brabant" (3-2-1993) kwamen er van de 950 uitgenodigde personen 721 opdagen, een percentage van 76. Daarvan spraken 597 personen (83%) zich uit voor samenvoeging met Heeze-Leende en 115 personen (16%) voor samenvoeging met Budel-Maarheeze. Er werden zeven briefjes zonder voorkeur en twee ongeldige briefjes ingeleverd. Deze uitslag is vervolgens schriftelijk aan de gemeenteraad van Maarheeze en aan Provinciale Staten van Noord-Brabant meegedeeld in de verwachting dat de politiek er bij haar definitieve standpuntbepaling rekening mee zal houden.

Spoedig moest dus worden vastgesteld dat de Sterkselse wilsverklaring niet de gewenste uitwerking heeft gehad op de besluitvorming van Gedeputeerde Staten.

De initiatiefgroep adviseerde de bevolking haar voorkeur te geven aan een indeling van Sterksel bij Heeze-Leende op grond van tien argumenten. Een eenvoudiger overgang op het administratieve en ambtelijke vlak was daarentegen het enige argument dat de initiatiefgroep had bedacht voor een eventuele aansluiting bij een door Budel en Maarheeze gevormde nieuwe gemeente. Als eerste argument voor de combinatie Heeze-Leende-Sterksel werd de historische binding genoemd. En dat is dan ook de reden waarom in dit heemkundeblad de naderende gemeentelijke herindeling, die al zo lang en hevig de gemoederen van bestuurders, andere betrokkenen en belangstellenden in dit gebied beroert, ter sprake wordt gebracht.

Een fraai en historisch interessant dorp

Sterksel is een aantrekkelijk dorp. Die constatering is niet overdreven. Bezoekers ervaren de sfeer en de natuur van Sterksel doorgaans als een verademing. Daarvan getuigen ook beschrijvingen, zoals die van de bekende Brabantse toeristisch deskundige en auteur L. van Egeraat twintig jaar geleden. Hij was gecharmeerd van "het heerlijk-dorpse karakter" van deze plaats, waarover hij bovendien opmerkte:

"Gaaf is ook Sterksel (ondanks de storende agrarische bouwsels aan de weg naar Leende, een weg die verderop echter mooi en typisch Brabants is), Sterksel dat voor velen een aangename verrassing zal zijn, niet alleen door het stierbeeld op het landelijk pleintje, maar door heel de simpele sfeer en - in geheel ander opzicht maar daarmee toch niet onaangenaam contrasterend - de rijke bungalowaanleg in de Kennedylaan en het Churchillpark."

Van Egeraat had het volgende lijstje gemaakt van de in zijn ogen mooiste dorpen van Noord-Brabant: Zandoerle, Walik, Babylo-niënbroek, Uitwijk, Oirschot, Eersel, Hilvarenbeek, Wouw, Sterksel, Lage Mierde, Baarschot, Boomen, 's-Gravenmoer, Udenhout, St.-Oedenrode, Schaft.

Sterksel is gaaf, het zou tegenwoordig de wervende slogan voor een jeugdig publiek kunnen zijn; maar welk gemeentebestuur droomt er niet van om een van de fraaiste Brabantse dorpen tot zijn gebied te mogen rekenen?

Sterksel is niet alleen een aantrekkelijk dorp. Zoals bekend kan deze plaats ook op een interessante geschiedenis bogen. De relatie die er van oudsher met Heeze en Leende bestaat, valt niet te loochenen. Om enkele markante feiten in dit verband te noemen: De oudste schriftelijke bronnen over het dorp maken melding van de verkoop omstreeks 1197 door Herbert, heer van Heeze, van zijn allodium (vrij eigen goed) Sterksel ten behoeve van de abdij Averbode. Sterksels wortels liggen als het ware in Heeze. Het voormalige bezit van de abdij werd vervolgens op 16 maart 1798 voor tienduizend gulden aan de Leendse voerman en schepen Adriaan Pompen verkocht.

Deze en zoveel andere gebeurtenissen uit de geschiedenis van Sterksel zijn bekend en regelmatig beschreven, niet in de laatste plaats in dit heemkundeblad. De Sterkselse bevolking blijkt eeuwen lang in velerlei opzicht contacten met die van Heeze en Leende te hebben gehad. Sterksel behoort daarom niet zonder reden tot het werkgebied van heemkundekring De Heerlijkheid Heeze, Leende, Zesgehuchten.

Dat het dorp de vorige eeuw is ingelijfd bij de gemeente Soerendonk, vervolgens Maarheeze, mag dan ook als een geschiedkundige kronkel worden beschouwd. De wens van de meeste inwoners van Sterksel respecterend, zou de politiek met het oog op een toekomstige gemeentelijke herindeling daarom wat historisch is scheefgegroeid, eindelijk kunnen rechttrekken onder het motto ‘Sterksel terug naar zijn wortels’.

Een Soerendonkse enclave

Was het op zijn minst merkwaardig dat men Sterksel in 1803 bij Maarheeze rekende, een nog zonderlinger situatie ontstond toen Soerendonk een zelfstandige gemeente werd en Sterksel in 1810 of 1814 onderdeel van de nieuwe gemeente Soerendonk ging uitmaken. Sterksel lag zodoende van zijn bestuurscentrum gescheiden als een eiland of een Soerendonkse enclave, omgeven door dorpen waar van oudsher meer contact mee werd onderhouden dan met de hoofd-plaats van de gemeente waar Sterksel toe behoorde. De bekende kaart van omstreeks 1865 door J. Kuyper in zijn gemeenteatlas van Noord-Brabant brengt deze situatie treffend in beeld.

Met buitenbeentje Sterksel werd door de overheid raar omge-sprongen. Tijdens de meting van het grondgebied in 1821, nodig voor het kadaster, is Sterksel, misschien wel begrijpelijk en met vooruit-ziende blik, maar niettemin ten onrechte, opgemeten bij de gemeente Maarheeze alsof het daarvan deel uitmaakte. De fout moest twintig jaar later door het Koninklijk Besluit van 8 maart 1841 worden hersteld. Sterksel hoorde nu eenmaal bij de gemeente Soerendonk, hoe vreemd het ook leek.

In de periode 1859-1860 werd er enkele malen over een eventuele samenvoeging van Sterksel met Heeze geschreven en gesproken. Deze is er toen niet gekomen.

Het onderwerp bleef sluimeren, totdat eind 1919 in Den Bosch het annexatie- of herindelingsvraagstuk actueel werd. Het college van Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant wilde toen van de gemeenten Heeze, Maarheeze en Soerendonk weten hoe ze tegenover een samengaan van gemeenten met minder dan 3000 inwoners stonden. Gedeputeerde Staten vonden een vereniging van kleine gemeenten wenselijk om verschillende, ook tegenwoordig nog vaak aangevoerde redenen.

In A. van Oirschots bekende boek over Sterksel uit 1983 en in R. Jansens boekje, uitgegeven ter gelegenheid van de opening van het vernieuwde gemeentehuis van Maarheeze in 1985, is de geschiedenis te volgen.

Uit de notulen van de gemeenteraad van Heeze wordt duidelijk hoezeer de opvattingen van het lokaal en provinciaal bestuur uiteenliepen. Zo bleek de heer Evers tijdens de raadsvergadering van 20 januari 1920 niets voor een samenvoeging met een andere gemeente te voelen. Heeze zou spoedig meer dan 3000 inwoners tellen; bovendien zou een samenvoeging volgens dit raadslid geen financieel voordeel opleveren.

De Heezerse wethouder Van Rietschoten verklaarde zich eveneens een tegenstander. Hij vond dat de ligging van de gemeente zich niet voor een samenvoeging leende. Heeze kon best zelfstandig bestaan. De gemeenteraad sprak zich daarna tegen een vereniging uit.

Bij Heeze of Maarheeze

Gedeputeerde Staten lieten zich echter niet van de wijs brengen, want na de situatie in Sterksel te hebben onderzocht, stelden ze in juli 1920 voor om dit dorp met Heeze te verenigen (Destijds dus wel!). Ook de Sterkselnaren wilden het, omdat ze zich economisch en historisch het meest met Heeze verbonden voelden.

Maar wethouder Van Rietschoten uit Heeze verzette zich tegen dit voorstel. Tijdens de raadsvergadering van 26 augustus 1920 voerde hij aan dat Sterksel een landelijk gehucht was dat beter bij Leende gevoegd kon worden, waar het ook dichter bij lag. Raadslid Evers reageerde eveneens  negatief. Sterksel was privé eigendom. De aan te leggen kunstwerken zouden dus publiek zijn, maar de overige wegen niet. Hij vond het onzinnig om offers te brengen waar voor Heeze geen voordelen te halen waren.

Er klonken ook andere geluiden, zoals die van raadslid Buysen, die een voorstander van grote gemeenten verklaarde te zijn. Hij voorspelde bijvoorbeeld een verbetering van de financiële toestand als particulieren zich in Sterksel vestigden.

In dezelfde vergadering was van raadslid Evers nog de volgende uitspraak te beluisteren: "De villabewoners blijven er [in Sterksel] maar enige weken, boeren zijn er geen, zoodat de lasten zullen komen op de middenstand, de industrie en de goed gezeten boeren van het tegenwoordige Heeze. Heeze is groot genoeg voor uitbreiding; wij hebben niet meer grond nodig."