Heemkundekring kan aktieve rol spelen in de monumentenzorg
Heemkronijk jaar:1989, jaargang:28, nummer:3, pag:97 -104
HEEMKUNDEKRING KAN AKTIEVE ROL SPELEN IN DE MONUMENTENZORG
door: E.G.H.L. Kolen
De nieuwe Monumentenwet, die sinds het begin van dit jaar van kracht is, geeft de gemeentebesturen veel meer dan tot nu toe een eigen taak bij het behoud van monumenten. In veel gemeenten -met name de kleinere gemeenten met weinig rijksmonumenten (1) is het gemeentelijk apparaat echter onvoldoende toegerust om deze nieuwe taak naar behoren te kunnen uitvoeren. In het kader van de nieuwe Monumentenwet zouden de plaatselijke heemkundekringen een veel aktievere rol kunnen gaan spelen dan de meeste tot nu toe hebben gedaan. Gezien de doelstellingen van een heemkundekring en gelet op het werk dat veel kringen in het verleden reeds hebben gedaan op het gebied van de monumentenzorg, zullen veel gemeente-besturen het op prijs stellen wanneer hun in dit kader de helpende hand wordt geboden. De heemkundekringen zouden aktief de gemeentebesturen in hun kring moeten benaderen om hun te wijzen op de mogelijkheden van samenwerking tussen gemeentebestuur en heemkundekring.
Hierna volgt een overzicht van de terreinen binnen het rijksmonumentenbeleid, waarop een heemkundekring aktief zou kunnen zijn.
BESCHERMING
Veel mensen weten niet dat in principe iedereen kan vragen een bepaald gebouw op de rijksmonumentenlijst te zetten. Indien binnen een heemkundekring de mening bestaat dat het zinvol zou zijn een bepaald gebouw te beschermen, kan dat aan de minister van W.V.C. worden gevraagd.
De aanvrage moet worden ingediend bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg te Zeist. Mocht de minister besluiten dat het betreffende gebouw niet op de rijksmonumentenlijst kan komen, dan bestaat er altijd nog de mogelijkheid het in het kader van het gemeentelijke monumentenbeleid te bescher-men. Ter ondersteuning van een dergelijk beleid, hebben veel kringen in het verleden reeds inventariserend werk verricht. Zij zouden de daarbij verkregen gegevens ter beschikking kunnen stellen van het M.I.P. (zie blz. 79)
BEHOUD
Hoewel een beschermd monument niet zomaar mag worden gewijzigd of gesloopt, komt het vaak voor dat er ongemerkt iets mee gebeurt. De heemkundekringen zouden in hun gebied alert moeten zijn op de wijze waarop er met de monumenten wordt omgesproken. Indien er zich een situatie voordoet waarin het belang van een rijksmonument wordt geschaad, zou het gemeentebestuur daarop geattendeerd moeten worden. Indien een gemeentebestuur de zaak maar wat laat sloffen, is het zinvol de rijksoverheid, i.c. de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, in te schakelen.
Een heemkundekring kan zich tot deze dienst wenden. Het is in het belang van het monument dat een vergrijp zo snel mogelijk wordt gerapporteerd. Welke gebouwen er in uw gemeente op de rijksmonumentenlijst zijn geplaatst, kunt U te weten komen op het gemeentehuis van uw woonplaats. Daar ligt voor iedereen ter openbare inzage een exemplaar van deze lijst.
RESTAURATIE RIJKSMONUMENTEN
Ieder jaar voor 1 september dient de raad van iedere gemeente een besluit te nemen over de prioriteit waarin de restauratie-gelden die voor het jaar daarop zijn gereserveerd, dienen te worden toegekend. Ook de heemkundekringen kunnen in dit proces een rol spelen. Bijvoorbeeld door de gemeentebesturen te wijzen op de noodzaak van het voormelde raadsbesluit. Nog steeds zijn er gemeenten die verzuimen tijdig een besluit te nemen, waardoor de gereserveerde gelden vervallen. Tevens zou bij de eigenaren van de rijks- monumenten de restauratie-behoefte onderzocht kunnen worden. Dat stelt een heemkunde-kring in staat te toetsen of een raadsbesluit op de juiste gronden is genomen.
Tenslotte is het van belang eigenaren van monumenten te wijzen op de mogelijkheden die er zijn om voor bepaalde werkzaamheden restauratiesubsidies of onderhoudssubsidies te verkrijgen. Ook kan het restaureren van een rijksmonument in sommige gevallen fiscale voordelen opleveren. Het Nationaal Restauratiefonds kan de eigenaar van een monument hierover nader inlichten.
DE ROL VAN EN HEEMKUNDEKRING IN HET GEMEENTELIJK MONUMENTENBELEID
Tot hier toe werd voornamelijk aandacht besteed aan de rol van heemkundekringen ten aanzien van het beleid van gemeenten inzake rijksmonumenten. Indien kringen zich wensen in te spannen ten aanzien van specifiek gemeentelijk monumen- tenbeleid, doet zich een andere situatie voor.
Veel kleine monumenten dragen bij aan de herkenbaarheid van een dorp of stad. Iedere heemkundige kan wel een aantal objekten noemen, die een rol speelden in de plaatselijke geschiedenis. Om die reden zijn deze monumenten dikwijls de moeite van het behouden, c.q. restaureren waard. Het is echter van belang de gemeentelijke overheid hiervan in kennis te stellen. Een heemkundekring zou de volgende stappen kunnen ondernemen.
STAPPEN
Het klinkt bijna ongeloofwaardig, maar nog steeds zijn er gemeentebesturen, die niet of nauwelijks op de hoogte zijn van hun mogelijkheden iets te doen aan het behoud van (kleine) monumenten. Het is dan voor de hand liggend dat een kring een gemeentebestuur attendeert op de genoemde mogelijkheid.
Bij de Federatie Noordbrabants Monumentenoverleg te Hel- voirt is een lijst van gemeenten verkrijgbaar, die wel een zelf-standig gemeentelijk monumentenbeleid voeren. Tevens kan een kring het gemeentebestuur de navolgende stappen in overweging geven en -natuurlijk- het aanbod doen aktief mee te werken aan de totstandkoming van een gemeentelijk monumentenbeleid.
INVENTARISATIE
De eerste stap die een kring kan zetten, is de samenstelling van een inventarisatie van gemeentelijke monumenten. Een werk-groep van de kring kan in enkele maanden een lijst samenstellen van objekten, die naar haar mening thuishoren op een gemeen-telijke monumentenlijst. Historische, architektonische, volkskun-dige en/of edukatieve argumenten zijn voor een kring meestal aan te dragen op grond van zijn specifieke kennis van de lokale geschiedenis. Ziet men als kring tegen een dergelijke klus op, dan zullen de eerder genoemde Federatie en/of de provinciale inventarisatoren ongetwijfeld bereid zijn te adviseren.
Een andere mogelijkheid is kontakt op te nemen met zuster- verenigingen, die al wel een inventarisatie samenstelden. De inventarisatie kan vervolgens aan het gemeentebestuur aangeboden worden.
MONUMENTENVERORDEING
Het is vanzelfsprekend niet de bedoeling dat de inventarisatie in de la blijft liggen. Het is een handvat waarmee het gemeente-bestuur iets kan doen: het vaststellen van een monumenten-verordening. Hiervoor bestaan zogenaamde modellen. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten te Den Haag beschikt over een model op grond waarvan een gemeentelijke verordening kan worden samengesteld. Indien monumenten op de gemeentelijke lijst geplaatst worden, heeft de gemeente met een verordening "in de hand" het enige instrument in handen om "behoudenswaardige" monumenten te beschermen. Een andere verzekering -juridisch gesproken- is er niet. Een heemkundekring doet er dan ook goed aan het gemeentebestuur te wijzen op het belang van een gemeentelijke verordening. Nog steeds rijst echter de vraag welke monumenten terecht dienen te komen op de plaatselijke monumentenlijst! Tenslotte stelt de gemeenteraad een dergelijke lijst samen.
Deskundige voorbereiding is derhalve gewenst!
MONUMENTENCOMMISSIE
Indien een gemeentebestuur het verstandige besluit neemt een plaatselijke monumentencommissie te installeren, dan kan een kring adviezen uitbrengen over de samenstelling van een dergelijke commissie. Immers, zij kent in deze specifieke wereld mensen die hun sporen verdienen op het gebied van de monumentenzorg. Dat kunnen mensen van buitenaf zijn, maar natuurlijk ook leden van de eigen kring. De kring draagt leden voor een dergelijke commissie voor, waarna het gemeentebestuur leden al dan niet benoemt. De commissie heeft de belangrijke taak de aangedragen monumenten te onderzoeken en uit te maken af deze een plaats verdienen op een officiële plaatselijke monumentenlijst. Het spreekt voor zich dat de kring gedurende de werkzaamheden van de commissie steeds argumenten kan blijven aandragen om bepaalde objekten een plaats te geven op de genoemde lijst. Voorts zijn de vergaderingen van de commissie in principe openbaar en kan een kring het zogeheten spreekrecht aanvragen en dus steeds tijdens de besprekingen de commissie overtuigen van haar argumentatie. Indien de commissie haar werkzaamheden voltooid heeft, kan het college van burgemeester en wethouders de raad voorstellen de lijst zodanig en de plaatselijke monumentenverordening goed te keuren. Het gemeentebestuur i.c. de plaatselijke gemeenschap heeft dan een wettelijk instrument in handen om het kulturele erfgoed te beschermen en indien nodig te restaureren.
RESTAURATIE GEMEENTELIJKE MONUMENTEN
In veel gevallen zal het noodzakelijk blijken dat monumenten gerestaureerd moeten worden. Eigenaren willen dikwijls wel, maar schrikken er om begrijpelijke redenen voor terug vanwege de hoge kosten die met een restauratie gemoeid zijn. Niettemin bestaat er een aantal subsidiebronnen. Het getuigt van positief meeleven van een kring als zij eigenaren of gemeentebesturen attendeert op de verschillende bronnen. De Federatie Noord-brabants Monumentenoverleg te Helvoirt kan de kringen wegwijs maken in de wegen die kunnen leiden tot het verkrijgen van subsidiebronnen.
WAAKHOND
In de praktijk blijkt echter dat veel mensen en instanties niet zo enthousiast zijn om monumenten te beschermen. Sloop van objekten biedt hun gelegenheid nieuwbouw te plegen of andere bestemmingen te geven aan bestaande gebouwen. Hier heeft de heemkundekring een uitgesproken taak: het signaleren en in aktie komen indien sloop dreigt. Zij kan de publieke opinie wakker schudden en stappen ondernemen. De wet biedt haar daartoe verscheidene mogelijkheden, te uitgebreid om in het kader van dit artikel uitvoerig te beschrijven. De al eerder genoemde Federatie zal een kring graag met raad en daad bijstaan!
PERSKONTAKTEN
Het is van het grootste belang dat een heemkundekring goede kontakten onderhoudt met de plaatselijke en regionale pers. Akties van kringen in het kader van monumentenzorg verkrijgen een meerwaarde als de plaatselijke bevolking op de hoogte wordt gesteld van initiatieven. Het voorkomt eveneens een verkeerde beeldvorming als duidelijk uiteengezet wordt waarom een kring stappen onderneemt. In wezen geldt dat voor alle hierboven genoemde aspekten.
ONDERWIJS
In eerste instantie lijkt het misschien wat ver gezocht om de scholen van basis- en voortgezet onderwijs te voorzien van informatie over plaatselijke monumenten en de zorg daarvoor van de heemkundekring. Toch is het een goede zaak de jeugd, die later de zorg voor het kulturele erfgoed in handen krijgt, met dit fenomeen kennis te laten maken. Zeker als een kring in staat blijkt over bepaalde monumenten voor het onderwijs bruikbare informatie te verschaffen, die "vastgelegd" kan worden in het schoolwerkplan. Wie de jeugd heeft, heeft een monumentale toekomst . . .
NOTEN:
(1) Voor de gegevens inzake gemeentelijk beleid ten aanzien van rijksmonumenten, maakte de auteur dankbaar gebruik van gegevens hem ter beschikking gesteld door de heer J. Akerboom, direkteur van de Federatie Noordbrabants Monumentenoverleg te Helvoirt.
NUTTIGE ADRESSEN
- Federatie Noordbrabants Monumentenoverleg, Torenstraat 32, 5268 AV Helvoirt. Telefoon: 04118-3366;
- Stichting Nationaal Restauratiefonds, Westerdorpsstraat 66/68, Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken. Telefoon: 03495- 39439;
- Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Broederplein 41, Postbus 1001, 3700 BA Zeist. Telefoon: 03404-28122;
- Ministerie van W.V.C., Steenvoordelaan 370, Postbus 5406, 2280 HK Rijswijk. Telefoon: 070-407911;
- Inspecteur der Directe Belastingen, Bureau Monumenten- woningen, Oranje Nassaulaan 12, Postbus 3000, 3700 DA Zeist. Telefoon: 03404-27611;
- Stichting Nationale Contactcommissie Monumenten- bescherming (NCM), Huis de Pinto, Sint Antoniebreestraat 69, 1011 HB Amsterdam. Telefoon: 010-277706.
