Een kerkelijk (straf)register uit de late middeleeuwen

2 De strafregisters

De inkomsten die in de pouillés vermeld staan, waren voor leges voor ontvangen wijdingen, voor absentieverlof, voor bepaalde ontheffingen, voor het (schrijven en) bezegelen van bepaalde oorkonden, maar ook voor boetegelden wegens begane misdrijven (‘excessus'), zowel begaan door geestelijken als door leken. Dit konden geweldsdelicten zijn, maar ook inbreuken op de celibaatsplicht (dit is misschien wel de meest voorkomende post), het breken van trouwbeloften, het sluiten van clandestiene huwelijken (informele huwelijken), incest, absolutie van excommunicatie en afkoop van opgelegde pelgrimstochten. Hendrik Aleiten en Egidius Boelen, kerkmeesters van de parochie Heeze, werden in 1418 veroordeeld tot een boete van 2 gulden omdat zij het kerkhof niet omheind hadden (of misschien hadden zij het hek laten openstaan), waardoor beesten in- en uitliepen over het kerkhof en daarmee de kerkgrond hadden verontreinigd. Als agent van de kerkelijke rechtbank moest de dorpspastoor in de zondagspreek de namen afkondigen van hen die een kerkelijke straf hadden opgelopen. Hij mocht echter niet vertellen voor welk vergrijp zij deze straf hadden verdiend. De Luikse synodale statuten waren uiterst streng en bepaalden dat vrijwel elk vergrijp werd gesanctioneerd met excommunicatie. Deze straf werd op verschillende zondagen en in verschillende kerken afgekondigd. Geestelijken mochten niet voor lekenrechtbanken verschijnen.

Als een geestelijke werd gearresteerd, kon het hele dekenaat onder interdict worden geplaatst, wat in feite betekende dat iedereen die daar woonde tijelijk geëxcommuniceerd was; het houden van missen was dan verboden.(32)

Vanwege de opstapeling van de delicten in deze bron bestaat het gevaar dat we ons een eenzijdig beeld van de late middeleeuwen gaan vormen. Het alledaagse leven was echter niet de moeite waard om opgeschreven te worden - dat is vandaag de dag niet anders. Onderstaande opsomming mag dan soms het karakter van een 'chronique scandaleuse' hebben, saai is zij in elk geval niet. Men moet zich deze voorstellen als de dossiers van een strafrechter, en ze laten toch een glimp - zij het een eenzijdige - zien van het gemeenschapsleven in onze dorpen vijf eeuwen terug.

2.1 Het celibaat

Het celibaat was een heet hangijzer. Veel priesters woonden samen met hun huishoudster (famula). Hiervoor duiken dezelfde priesters jaar na jaar in de pouillés op (incontinentia), zodat hun gedrag een jaarlijkse afkoopsom tot gevolg had. In de lijsten van de vorige paragraaf zijn de geestelijken die beboet zijn voor het overtreden van de celibaatserplichtingen, gemarkeerd met een *. De gebruikelijke boete hiervoor was 1 of 2 gulden. Een enkele keer springt het boetebedrag hier ver boven uit en dan was er sprake van een bijzondere omstandigheid. Zo kreeg een pastoor van Leende een boete van 6 gulden en 6 stuivers omdat hij de biechtvader was van de vrouw, met wie hij had geslapen.(33)

” In Heeze was de vrouw een achternicht van de pastoor en was er een kind uit de verbintenis geboren, waarvoor een hoge boete van 8 gulden werd opgelegd.(34) Van de straffen die aan geestelijken werden opgelegd, werd 90 procent opgelegd wegens ongeoorloofde omgang met vrouwen.

2.2 Het huwelijk

Voor een goed begrip van het volgende moet ik iets vertellen over de trouwprocedures in de vijftiende en zestiende eeuw. Wie trouwplannen hadden, moesten eerst ten overstaan van de gehele kerkgemeenschap trouwbeloften doen (sponsalia of affidatio). Men was dan verloofd (sponsalia nuda). De trouwbeloften golden als bindend; voor verbreking was vergunning van bisschop, aartsdiaken of officiaal nodig. De plechtige huwelijkssluiting volgde later in de kerk en door tussenkomst van de Kerk. Huwelijken die zonder tussenkomst van de Kerk werden gesloten, waren weliswaar geldig, doch clandestien en dus verboden; men liep excommunicatie op en men werd ervoor beboet. "Trouwen in 't hooi, dat's mooi, maar trouwen in de kerk, dat's eeuwig werk."

Een clandestien huwelijk vond plaats als men iemand beloofde te trouwen en vervolgens gemeenschap met haar had: dit huwelijk was dan wel geldig.(35)

Men kon echter worden ontslaan van trouwbeloften. Daarvoor moest betaald worden en vaak was er protest van de man of vrouw, die meende nog recht te hebben op de beloftepartner. Trouwbeloften ten opzichte van twee personen tegelijk waren reden voor een boete evenals het te lang uitstellen van een plechtige huwelijkssluiting. Gemeenschap voor de plechtige mis en overspel waren eveneens strafbaar. Na de plechtige mis kon een huwelijk onder enkele voorwaarden nog ongeldig worden verklaard (als er geen kinderen waren) of kon men scheiden van tafel en bed. Vóór het huwelijk moesten vele mensen dispensatie krijgen vanwege ontoelaatbare bloedverwantschap. De kerkelijke leer was hier erg streng in: trouwen binnen de zevende graad was verboden, maar toch was (is) dit gebruikelijk en omdat voor de dispensatie, die alleen de H. Stoel kon verlenen, betaald moest worden, was dit een rijke inkomstenbron voor de Kerk. Zo moesten Egidius Egidiusz. Thys en Hendrika Walters Verbraken uit Heeze 1 gulden betalen (1488). Zij waren zich van geen kwaad bewust geweest dat zij in de vierde graad van bloedverwantschap gehuwd waren geweest en daardoor een clandestien huwelijk hadden gesloten.(63” Egidius, natuurlijke zoon van wijlen Nicolaas van Ghisenrode uit de parochie Geldrop (Gijzenrooi), had Aleyd Willems Luten clandestien gehuwd (1445). Bovendien had Aleyd al eerder haar trouwbeloften uitgesproken aan Johannes Ghiselbertsz. Esrode. Hiervoor werden zij beboet met 8 gulden.

Hillegundis, dochter van Gerard de Bort, had een clandestien huwelijk gesloten met Johannes Nicolaasz. van Heeze. Van dit huwelijk wilde zij echter ontslagen worden, wat mogelijk was omdat het clandestien was en er geen kinderen van waren gekomen, omdat zij in het huwelijk wenste te treden met Reinier van den Hoevel (1446).

Willem van Cortryck uit 's-Hertogenbosch werd in 1519 beboet omdat hij met Adriana Marcelisz, nadat hij haar trouwbeloften had gedaan, vóór de plechtige huwelijksinzegening gemeenschap had gehad.(37) Nadien had Adriana zich uitgesproken tegen een dergelijk huwelijk met Willem. Willem sloot toen een clandestien huwelijk met Aleyd Jansdochter Spelter alias van Geldrop, en zij gingen buiten het bisdom Luik zonder trouwboekje(38) samenwonen. Johannes van Geldrop, Cornelis van Goerle, Arnold van Uden, Hendrik Hendriksz. Willems, Godfried Janssen en Gerard Woutersen wisten van dit clandestien huwelijk en stonden het stel met raad en daad bij. Kennelijk ging het hier om een club van vrienden die er dezelfde zeden en gewoonten op nahielden. Ook zij waren strafbaar voor de Kerk omdat zij dit strafbaar feit niet binnen de gestelde termijn hadden aangegeven bij de kerkelijke rechtbank. Alle acht hadden daardoor de straf van excommunicatie opgelopen, die zij nu moesten afkopen. Willem moest bovendien nog een oude schuld vereffenen omdat, toen hij nog geestelijke was, hij een zekere Johan Verpoerter, een leek, had verwond en hem zeker had gedood als hij gekund had. Toen vervolgens een geestelijke van het bisdom, Antonie van Hamont, het vonnis tegen Willem van Cortryck kwam aanzeggen, was een zus van genoemde Cornelis, Barbara van Goerle, in woede uitgebarsten, had een ijzeren schaal gepakt en die naar Antonie gegooid. Zij werd hiervoor ook door de kerkelijke rechtbank beboet. In totaal moest Willem 41 gulden betalen. Daarmee blijkt tevens de reikwijdte van deze kerkelijke rechtbank. Ook delicten, gepleegd in verband met de uitvoering van haar vonnissen, vielen onder haar zeggenschap.

Excommunicatie betekende dat men uit de Kerk geplaatst was: men kon dan geen sacramenten ontvangen en als men dan stierf, stierf men dus in zonde. Geëxcommuniceerden mochten niet in gewijde grond worden begraven. Daarom kon de geëxcommuniceerde in stervensnood absolutie krijgen. Excommunicatie liep men op door bepaalde, zware zonden te begaan. Bij aanwezigheid van de geëxcommuniceerde in de kerk zou de dienst onmiddellijk worden stopgezet. Als men getrouwd was, mocht men in de tussentijd geen gemeenschap hebben. Godfried van Leuve en zijn vrouw Elsbeen uit Geldrop hadden dat toch gedaan en dat kennelijk aan hun biechtvader verteld. Zij werden beboet en moesten 24 stuivers betalen (1520).

2.3 Geweldsmisdrijven

Geweldsdelicten vielen ook onder de geestelijke jurisdictie als er een geestelijke bij betrokken was. Van belang was het bovendien of daarbij bloed was gevloeid of niet. Een pastoor moest namelijk rein blijven voor de eredienst; door het vloeien van bloed werd hij onrein en daardoor voor zekere tijd ongeschikt geacht om de mis te doen. Als er bloed was gevloeid, liep de dader altijd excommunicatie op. Godfried Jansz. Go- vards uit Leende had de geestelijke Adam Andree met een dolk kleine wonden toegebracht aan hoofd en linkerarm, waarvoor hij beboet werd met 9 gulden (1488).

Het benadelen van een geestelijke werd streng bestraft. Zo werd Christiaan Gheenkens uit Heeze beboet met tweeëneenhalve gulden, alleen omdat hij het gerucht had verspreid dat hij Hendrik Scurmans, ambteloos geestelijke, verwond zou hebben, waarbij "behoorlijk wat" bloed gevloeid zou hebben. Dit gerucht bleek bij nader inzien niet waar.

Johan Jordens, priester in Heeze, had gevochten met enige leken en bovendien had hij Michiel Michiels, de pastoor van Heeze, willen doden en hem aan het hoofd verwond, zodat er bloed was gevloeid (1562). Johan moest 5 gulden betalen. De belangrijkste geweldsdelicten, waarbij geestelijken waren betrokken, zijn reeds in een vorig nummer van Heemkronyk vermeld.(39) 

2.4 Zedendelicten

Eigenaardig is een geval van overspel, waarbij de overspelige vrouw veroordeeld werd tot het betalen van 4 gulden aan haar schoonvader (1436).(40)  Vermoedelijk was dit bedoeld als schadevergoeding voor de schande die zij over haar schoonfamilie had gebracht.

Broer en zus te Leende moesten in 1439 wegens meermalen gepleegde incest (uit welke verbintenis een kind was geboren) op de feestdagen van Palmzondag, Hemelvaart en Pinksteren met een brandende kaars blootshoofds en in boeteldeed (de man in een linnen kleed en de vrouw zonder bovenkleed) rond de kerk trekken.(41) Door hen in het openbaar te schande te stellen werd de gemeenschap duidelijk gemaakt wat voor taboe hier doorbroken was. Kerkrechterlijk woog dit zedendelict niet zwaarder dan wanneer een pastoor bij een vrouw een kind verwekte, gezien het boetebedrag van 5 gulden.

Johan Judocusz. Cox, een weduwnaar uit Heeze, moest acht dagen doorbrengen in de kerkers van de bisschop omdat hij bij Aleyd, dochter van Arnold Egidiusz., een weduwe uit Heeze en zijn achternicht, een kind verwekt had. Johan kocht de gevangenisstraf af voor 9 gulden (1551).

NOTEN

1           Het verschil tussen beneficies en officies was dat voor de eerste kerkelijke goedkeuring nodig was en voor de tweede niet. Deze fundaties waren bestemd voor een aantal missen, die de bedienaars ('beneficiant', 'officiant' of 'rector') per week of per jaar moest celebreren.

2           In het dekenaat Woensel waren slechts negen hele en negentien halve kerken. Die 'hele kerken' waren Asten en Lierop; Bakel; Budel; Dinther; Eerschot/Sint-Oedenrode; Gerwen en Nuenen; Peer; Waalre en Valkenswaard; Woensel.

3           S. hier en in het vervolg van dit artikel staat steeds voor het Latijnse bijvoeglijk naamwoord Sanctus (mannelijk) of Sancta (vrouwelijk), wat Heilige betekent. SS. staat voor de meervoudige vormen Sancti (mannelijk) of Sanctae (vrouwelijk).

4           Behalve van het werk van Bannenberg, Frenken en Hens (I, 182-184; II, 297) heb ik ook gebruik gemaakt van bijlage 4-6 van het werk van A.J. Bijsterveld, Laverend tussen kerk en Wereld, Amsterdam, 1993. De jaartallen tussen haakjes wijzen op de eerste geregistreerde   begevingen van de altaren aan de bedienaars.

5           Gemeentearchief Den Bosch, Bossche Protocollen, reg. 1184, f. 334; reg. 1186, f. 376.  

6           Kanselier van het bisdom Luik.

7           Ridder van de Duitse Orde te Aldenbiezen.

8           Ridder van de Duitse Orde te Aldenbiezen.

9           Bannenberg/Frenken/Hens, II, 71 en 76.

10        Bannenberg/Frenken/Hens, I, 188-191; II, 299-300.

11        W.H.T. Knippenberg, 'Broederschappen in Noord-Brabant', in Noordbrabants Historisch Jaarboek, 3 (1986), 4.                    

12        Hij behoorde tot het gevolg van een kardinaal te Rome.

13        Bannenberg/Frenken/Hens, II, 57: Hij had bij Heilwig Lane, zijn achternicht, een kind verwekt.

14        Schrijver van testamenten te Heeze.

15        Notaris te Heeze.

16        Archief Abdij Averbode (AAA), reg. 32, f. 33. AAA, reg. 32, f. 43.

17        AAA, reg. 32, f. 43.

18        AAA, reg. 2, f. 203

19        AAA, reg. 160, f. 70, en reg. 161, f. 55.

20        AAA, reg. 161, f. 55 en 69.

21        AAA, reg. 161, f. 111.

22        AAA, reg. 161, f. 175v.

23        AAA, reg. 161, f. 184.

24        Bannenberg/Frenken/Hens, Il, 1970, 76 en 78. In 1479 werd hij beboet vanwege gemeenschap met Adriana de Elssen, met wie hij echter niet samenwoonde. In 1485 moest hij een srafbedevaart naar Koblenz maken vanwege gemeenschap met zijn huis houdster, Maria Lembers uit Leende.

25        AAA, reg. 41, f. 36r-v.

26        Algemeen Rijksarchief, Brussel, Kerkelijke archieven Brabant, inv.nr. 5019, f. 80.

Jacob Bocx of Bax was in 1510 kapelaan in Sterksel, in 1518 rector van de kapel van Joris en Antonius in Emmerik en in 1524-1530 pastoor in Leende.

27        Bannenberg/Frenken/Hens, I, 202-204; II, 304-306.

28        Tegelijkertijd wordt Frans van Veen genoemd als rector van Leende; enige decennia later zou deze bedienaar van dezelfde kerk zijn. Vermoedelijk kreeg hij in deze jaren van Willem van Enckevoirt een studiebeurs uit het Leendse beneficie.

29        Schrijver van testamenten te Leende.

30        In 1444 was hij rector van de kapel in Leenderstrijp.

31        Schrijver van testamenten te Leende.

32        R.R. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de middeleeuwen, I, Utrecht, 1957, 187, 188 en 256.

33        Bannenberg/Frenken/Hens, II: Hendrik Veen en Elisabeth Michiels (1483/84).  

34        Bannenberg/Frenken/Hens, Il, 57: Johan Borchgreve en Heilwig Lane (1441/42).

35        F. Koorn, 'Vrijen en partnerkeuze in 'Twente in de 18de eeuw', in Jeugd en Samenleving 19 (1989), 687-708.

36        Bannenberg/Frenken/Hens, II, 88. Zie ook II, 94: Johan Jansz. Monarts en Heylwig Hendriksdochter Goeswijns uit Heeze (1521).

37        Bannenberg/Frenten/Hens, II, 27.

38        Letterlijk: ”zonder getuigschriften en huwelijksafkondigingen”.

39        AJ. Brekelmans, 'Verwonde geestelijken en geëxcommuniceerde leken', in Heemkronyk, 33 (1994), nr. 1, 17-27.

40        Bannenberg/Frenken/Hens, II, 50: Margaretha, dochter van Dirk van den Broek alias Baten, was gehuwd met Jacob, zoon van Gerard Daems, en pleegde overspel met Gerard Terlinr.

41        Bannenberg/Frenken/Hens, II, 56: Willem Godfriedsz. Cocx en zijn zus Mathilde.

Daarnaast moesten zij ook nog eens 5 gulden boete betalen.