De Rooms.Katholieke Volksuniversiteit van Heeze, 1948-1955
Heemkronijk jaar:1994, jaargang:33, nummer:1, pag:5 -16
DE ROOMS.KATHOLIEKE VOLKSUNIVERSITEIT VAN HEEZË, 1948-1955
Doel: waarheid, goedheid of schoonheid
door: Guusje Veldhuizen-van Geffen
Het boek is groot, ruikt een beetje muf en is 46 jaar oud. Op de kromgetrokken zwarte kaft staat in vergulde letters het woord notulen gedrukt en dat is precies wat in het boek geschreven staat: Notulen van de bestuursvergaderingen van de R.K. volksuniversiteit Heeze. (1) Op de binnenkant van de harde kaft zit een geperforeerd strookje - opgeplakt door drukkerij en boekhandel J. Koonings uit Eindhoven – met een nummer en de teks: "Bij nabestelling van een dergelijk boek is toezending van het strookje voldoende." Dat is dus niet nodig geweest, want het boek kwam nooit helemaal vol.
Toen ik dit oude geschrift in handen kreeg, was ik verbaasd te lezen dat de naam volksuniversiteit al zo langgeleden was bedacht, maar na enige informatie bleek dat de nu in iedere regio aanwezige schoolvorm stamt uit het begin van deze eeuw, toen Amsterdamse hoogleraren het tijd vonden om iets te doen aan "de verheffing van het volk”. De eerste volksuniversiteit startte dan ook in onze hoofdstad in 1913; te ‘s-Hertogenbosch begon men al in 1926, aanvankelijk alleen met lezingen. (2)
En in Heeze?
Vrij snel na de oorlog werd in 1947 - waarschijnlijk door het kerkbestuur- de vereniging Katholiek Leven opgericht om culturele en educatieve activiteiten te ontplooien onder roomse plu. Doch door financiële moeilijkheden was dit een doodgeboren kindje. Enige tijd later probeerden de eerwaarde heren Brands en Jielissen, beiden kapelaan in Heeze, met de hulp van de Heezenaren de heren P. Dommels, C. Buijsen, Michels en drs. Overing door te borduren op het al opgezette stramien, nu onder de noemer R.K. Volksuniversiteit Heeze.
Maar weer strandde dit nieuwe initiatief: "Door overlading van werlzaamheden konden genoemde bestuursleden niet langer verbonden blijven.”
Er was ook geen geld om leuke dingen mee te doen doordat de schuldenlast van Katholiek Leven een niet te overkomen hindernis bleek te zijn. In de korte tijd van het bestaan van dit nieuwe clubje, nog voordat de vier bestuursleden tegelijk opstapten omdat ze het zo druk hadden, waren er drie avonden georganiseerd, die het bestuur van de heemkundekring anno 1994 zelfs graag op het jaarprogramma zou willen zetten.
Op 30 oktober L947 amuseerde de heer Henri 't Sas, schrijver en journalist, de aanwezigen met een historistische voordracht, op 17 december van dat jaar werd een advent- en kerstavond gehouden onder leiding van Joop Biekman en op 4 februari 1948 kwam architect H. Valk vertellen over kerkbouw in Heeze en Noord-Brabant.
Driemaal is scheepsrecht
Geen wonder dat de "Hoog-Eerwaarde Pastoor/Deken W. van Haaren" (3) op de avond van 16 februari 1948 een groepje heren op de pastorie uitnodigde voor de vorming van een nieuw bestuur; hij wilde een derde poging wagen de Volksuniversiteit goed van de grond te krijgen.
Door hem werd het doel van het weer op poten zetten van de R.K.Volksuniversiteit uiteengezet, namelijk aan de leden geven wat waarheid goedheid of schoonheid bevat.
Pastoor Van Haaren en de heer Frans Berkvens hadden al het nodige huiswerk gemaakt. Samen waren ze de boer opgegaan om de Heezenaren voor het plan te interesseren èn om geld bij elkaar te krijgen, wat resulteerde in 55 nieuwe betalende leden, waardoor het kassaldo alweer 165 gulden bedroeg. Maar dat niet alleen. De nog uitstaande schuld van Katholiek Leven werd afgelost op honderd gulden na. Nòg niet om over naar huis te schrijven, omdat hiervan twee al geplande avonden moesten worden betaald namelijk 'De Vuurminstreels met de Vuurpijl' en, na Pasen, een'Brabantse avond'.
Na al dit positieve nieuws waren de aanwezige heren bereid zitting te nemen in het bestuur dat er als volgt uitzag:
moderator: dhr. pastoor-deken W. van Haaren
voorzitter: dhr. A. Bosmans
secretaris: dhr. H. van Mierlo
penningmeester: dhr. F. Berkvens
leden: dhr. F. Berkvens
dhr. A. v.d. Eertwegh
dhr. J. van Liempt
dhr. W. Peeters.
Het café van Betje Maas (ook wel Betje Schaft genoemd omdat ze uit Borkel en Schaft afkomstig was - nu Café De Valk) werd de meest geschikte gelegenheid gevonden voor de te houden avonden.
Volgens Frans Berkvens was het "oorspronkelijk niet de bedoeling dat man en vrouw samen lid zijn op één kaart, maar voor het lopende seizoen moet dit vrij soepel behandeld worden, evenals contrôle op de toegang”. Na nog een aanmerking door de pastoor dat leden uit Sterksel eventueel ook welkom waren (daar viel toen ook niks te beleven), zat de eerste vergadering erop en werden de eerste notulen in het grote, nieuwe boek genoteerd.
En route
De nieuwe 'Universiteit' stond open voor het volk (zes à acht avonden per jaar), maar aan het decor in het café van Betje Maas moest nog letterlijk wat gesleuteld worden. Enkele palmen geleend bij de eerwaarde zusters in het klooster aan de overkant, brachten wat fleur in het bruin café. Ook vlaggen werden nodig geacht voor het opvrolijken van de sfeer en zelfs mevrouw Theeuwen, echtgenote van de bekende huisarts 'Pietje Theeuwen'(4), kreeg een verzoek om als pianiste voor de eventuele begeleiding en achtergrondmuziek te zorgen; aldus geschiedde het.
Men overwoog schijnwerpers toe te passen, "als de kosten maar gering blijven". Het biljart kon eventueel opzij worden geschoven om meer ruimte te maken voor het toneel, waaromheen ook gordijnen kwamen.
Allemaal alleen voor die zes tot acht avonden per jaar. En het ledental moest snel verhoogd worden. Met de gehuwden meegerekend waren honderd betalende leden à zes gulden per jaar te weinig om hoogwaardige culturele avonden voor het voetlicht te brengen. (Alleen het materiaal voor twee lichtbakken kostte al ruim 25 piek.)
Een goed idee was het om propagandabrieven rond te sturen en een artikeltje te schrijven in het parochieblaadje Sterk in het Geloof. (5)
Ten overvloede gong de heer Berkvens hiervoor zijn licht eens opsteken in Someren, waar de R.K. Vereniging Geloof en Wetenschap goed draaide met driehonderd leden, voor een contributie van drie gulden per jaar (!), terwijl niet-leden 75 cent per avond betaalden, en waar de opkomst soms vijfhonderd personen per avond bedroeg! Maar ook daar constateerde men achteruitgang. Oorzaak "De jeugd is niet meerbereikbaar." Ook toen al!
Enige discussie bracht de vraag over toelating van "niet-katholieken". De vergadering vond dat hiertegen geen bezwaar kon zijn, doch er propaganda voor maken was ook weer niet nodig. Van de hoogeerwaarde heer pastoor-deken, die ten slotte als moderator zitting had en waakte over de geestelijke gezondheid van zijn kudde, “mogen niet-katholieken ook als lid toetreden, doch geen deelname kunnen hebben in het bestuur”.
Om alle moeite te sparen naar het zoeken van nieuwe leden, kwam de voorzitter met de vreemde uitspraak dat "een teveel aan leden niet goed is voor de vereniging". Daar deed de moderator nog een schepje bovenop door te stellen "dat het contact met een kleiner aantal leden beter blijft en de aandacht tijdens de uitvoering meer gespannen is".
Een honderdtal leden werd voldoende geacht! Ondanks een kassaldo van 110 gulden en 87 cent!
De activiteiten
In de volgende zevenjaar dat de vereniging heeft bestaan, werden tientallen avonden verzorgd van zeer uiteenlopende aard die overwegend op een hoog peil stonden.
Een kleine selectie hieruit: beeldende kunst (met lichtbeelden), muziek-avonden met zang, fluit en piano, ballet, films - zoals o.a. de Nederlandse speelfilm 'De dijk is dicht' - en lezingen, bijvoorbeeld 'Op zwerftocht door het Christelijk Oosten' door dr. W. Theunissen, leraar aan het R.K.Lyceum in Den Bosch.
Uit Alphen kwam pastoor Willem J.C. Binck vertellen over heemkunde; hij is op dit gebied de grote voortrekker geweest en dankzij hem werd het allereerste Heemkamp gehouden door de Stichting Brabants Heem in 1949.
Het is leuk om te lezen dat bekende Nederlanders als Antoon Coolen, Godfried Bomans of Anton van Duinkerkeon, maar ook een muziek-gezelschap als Het Brabants Orkest uit 's-Hertogenbosch genegen waren naar Heeze te komen om in een dorps cafeeke, op een geïmproviseerd toneeltje naast de kolenkachel, hun talenten uit te dragen voor een kleine groep dorpelingen. Dat Godfried en de twee Antoonen zich zeer op hun gemak voelden in een gezellige Brabantse kroeg daar kan ik inkomen, maar met de beste wil van de wereld kan ik Het Brabants Orkest niet geplaatst krijgen in Café De Valk.
Gelukkig hebben de secretarissen van Het Brabants Orkest vanaf het eerste prille begin van het bestaan van dit muziekgezelschap goed de administratie bijgehouden en bewaard, waardoor uit het archief de juiste gegevens konden worden gehaald. In de jaaragenda van 1950 stond op woensdag 11 januari vermeld:
Heeze (Pastoor v. Haaren), concert R.K. Volksuniversiteit.
1. Dittersdorf - Quintet
2. Mozart - Fluitquartet A-dur
3. Schubert - Octet (minus enkele delen).
Dit concert werd gegeven door het Kamermuziekensemble uit de Brabantse hoofdstad. Genoemd ensemble was de voorloper van het huidige Brabants Orkest; het inmiddels wereldwijd bekende orkest was maar net samengesteld, toen het Kamerorkest in Heeze optrad. De eerste uitvoering van het grote orkest was op 6 mei 1950 in de Casino-Schouwburg in 's-Hertogenbosch.
Het Muziekensemble bestond uit tien personen(6) en het was precies een jaar eerder met de repetities gestart onder leiding van Ferdinand Helmann.
Hoge cultuur voor hoge honoraria
En wie was mevrouw Troelstra, die in samenwerking met mevrouw Theeuwen en mejuffrouw Helma Cox uit Heeze met zang en piano een avondvullend programma bracht? Deze vraag kon gelukkig door mevrouw Theeuwen worden beantwoord.
Mevrouw Troelstra was getrouwd met de zoon van de roemruchte Pieter Jelles Troelstra en was in 1940 als zangeres verbonden aan het Amsterdase Operagezelschap. Daar ze weigerde haar handtekening te zetten voor de Kultuurkamer, waar kunstenaars zich op last van de bezetter bij dienden aan te sluiten, dook ze met haar man min of meer onder aan de rand van Heeze; daar raakten beiden ook bevriend met het echtpaar Theeuwen. Bij hen en bij anderen werd regelmatig gemusiceerd in huiselijke kring.
Zodoende kon het gebeuren dat deze dame in 1948 met plezier nog eens naar dit Brabantse land terugkwam om samen met haar vriendin Mevrouw Theeuwen-Kaiser op te treden voor de Heezenaren. Mejuffrouw Helma Cox was een pianoleerling van Mevrouw Theeuwen en trad op de bewuste muziekavond op als soliste.
Verbazend is de hoogte van het honorarium dat voor zo'n avond werd betaald. Zo vroeg en kreeg Antoon Coolen honderd gulden voor zijn voordracht 'Brabants volksleven en volkskarakter' (met muzikale omlijsting door Mevrouw Theeuwen), plus de kosten van een huurauto en consumptie ter waarde van 23,10 gulden. Ook Bomans vroeg in die arme tijd honderd piek voor het lezen uit eigen werk, getiteld 'De wereld gezien door het oog van een meikever'. Zouden de aanwezigen toen ook zo genoten hebben, zoals wij later met zijn televisieoptreden? Niemand die het me kan vertellen; de notulen vertellen alleen "dat het programma dat door dhr. Godfried Bomans werd gebracht, wij algemeen als een succes wordt beschouwd".
De gage van het muziekgezelschap uit Den Bosch werd niet specifiek vermeld, alleen dat de totale kosten rond de honderd twintig gulden bedroegen voor vervoer van tien personen en instrumenten, voor diner en overnachting in Hotel Barendsma èn voor de nodige consumpties.
Gevarieerde programma's met royale subsidie
Nieuwsgierig blader ik in het notulenboek naar nog meer spectaculaire optredens. Zo speelde met veel succes het Geldrops Salonorkest onder leiding van de heer Nico van de Hurk voor de leden van de volksuniversiteit. Henk Zoutendijk met zijn poppenspel (wie dat dan ook geweest mag zijn) zal ook wel een leuke avond hebben gebracht. Het Knapenkoor uit Tivoli gaf een uitvoering, en volgens de geschreven bronnen was dat een uitzondering, want het zong alleen maar thuis. Een 'Brabantse Avond' vol vrolijkheid door het beroepsensemble Humoresk werd een grote flop volgens het bestuur: “Het gebrachte werd jammerlijk een verschrikkelijke teleurstelling." Was het peil te laag, de taal te platvloers of waren de moppen te pikant?
Op het winterprogramma van 1955 worden avonden aangekondigd waarvoor ik me direct zou aanmelden.
Gelukkig was in 1951 het nieuwe parochiehuis, het St.-Maartenshuis, gebouwd met een betere accommodatie voor allerlei uitvoeringen. Toneelgroep Puck kwam in januari twee voorstellingen voor het lieve sommetje van negenhonderd gulden, maar hiervan werd - niet te geloven - maar liefst de helft door de provincie betaald.
Twee weken later bracht het Nederlands Kamerkoor onder leiding van Felix de Nobel twee uitvoeringen, die praktisch helemaal werden betaald door de provincie.
Ook Het Brabants Orkest (Kamermuziekensemble) werd weer uitgenodigd in 1955, want ... "de burgemeester vindt het een culturele daad om dat orkest naar Heeze te halen"! De gemeente èn de Fabrikantenkring Heeze deelden royaal mee in de kosten. Zij het dat het orkest pas in juli zou optreden met een 'Weense Avond' en één soliste, de bekende sopraan Aukje Karsemeijer-de Jong. Het orkest zal zeker weer gevormd zijn uit een kleine groep musici, gezien het populair-klassiek programma.
Na al die gulle financiële gaven werden natuurlijk wel uitnodigingen gestuurd naar:
Prof. De Quay, commissaris der Koningin in Noord-Brabant,
de heer Laure, van de provinciale subsidiecommissie,
de Culturele Kring in Noord-Brabant,
de leden van de Fabrikantenkring Heeze
de gemeenteraad van Heeze met het college van B. en W. enz. enz.
De Universiteit ter ziele
Zonder de minste aanwijzingen (in het notulenboek) dat de ‘Universiteit’ ter ziele zou gaan - het programma voor het nieuwe seizoen stond al vast -, werd de laatste vergadering in het boek genoteerd op 23 mei 1955 met de woorden: "Niets meer aan de orde zijnde, sluit de voorzitter de vergadering, welke in de normale prettige sfeer verloopt."
Daarna niets meer!
Dankzij de agenda 1955 van Het Brabants Orkest weten we dat het geplande 'Weens Concert' op 5 juli zeker is doorgegaan, wat een heerlijke muziekavond in het kleine Heeze moet zijn geweest!
Helaas wel de laatste! Jammer, want het liep zo lekker. Of toch niet?
Was het succes misschien naar de bestuurlijke bollen gestegen? Viel die hoge cultuur wel zo in de smaak bij de Heezer bevolking en was de Volksuniversiteit niet een clubje geworden voor een klein select gezelschap?
Wie zal het zeggen ... ?
Volgens de heer W. Peeters, bestuurslid van het eerste uur, was de reden van het beëindigen van deze culturele vereniging gewoon een tekort aan financiën. Met een zeventig tot tachtig leden (à twaalf gulden per jaar) was zonder zeer hoge subsidies niet te werken.
Een klein stukje geschiedenis van Heeze doofde plotseling als een te snel opgebrande kaars.
Het notulenboek kan weer terug naar de zolder!
NOTEN
(1) Het notulenboek van de Volksuniversiteit is door de erven van de heer A. Bosmans, voorzitter van genoemde vereniging, aan mij gegeven. Ik heb het in maart 1994 op mijn beurt weer geschonken aan Heemkundekring De Heerlijkheid Heeze-Leende-Zesgehuchten.
(2) In ons land kwam de gedachte betreffende een volksuniversiteit voor het eerst naar voren in 1893 op een vergadering van de Maatschappij tot Nut n het Algemeen te Leiden. Het Amsterdamse initiatief van 1913 (de stichting van de eerste volksuniversiteit) vond spoedig in andere grote steden navolging en in 1935 telde Nederland al 27 volksuniversiteiten, waarvan 9 rooms-katholieke. De afzonderlijke volksuniversiteiten zijn in een landelijke bond verenigd.
(3) WJ.A. van Haaren (Grave, 1903) werd op 18 oktober 1946 tot Pastoor-deken in Heeze benoemd. Hij vertrok op 28 december 1950 naar Helmond, waar hij ook deken werd"
(4) Zie Guusje Veldhuizen, 'Dokter Piet Theeuwen uit Heeze, 1902-1968. Dorpsarts tegen wil en dank', in: Heemkronijk,jrg.30 (1991), nr.3/4,blz.91-104.
(5) Het parochieblaadje Sterk in het Geloof verscheen in de periode 1947-1964.
(6) Medewerkenden Muziekensemble 's-Hertogenbosch, 1950-1955: Simon Kooke (viool), Hetty Knibbeler (viool), Dick Vos (altviool), Piet Molenaar (cello), Michel Busch (cello), Jac. Marks (contrabas), Dick Mooy (fluit), Huib Steendijk (klarinet), Nico van Wieringen (fagot), Gerrit Odink (hoorn).