Fundering van een restauratie: Een torenhoog probleem

Heemkronijk jaar:1985, jaargang:24, nummer: 3 en 4, blz.119- 136

FUNDERING VAN EEN RESTAURATIE: EEN TORENHOOG PROBLEEM

door: H. van den Berg

Met de toren van Pisa is iets bijzonders; dat is bekend. Hij trekt niet alleen door zijn vorm de aandacht, maar ook doordat hij in de toege-stroomde toeristen de vage verwachting kreëert dat hij er voor hun ogen de brui aan zal geven. De toren van Leende  -toch ook buitengewoon fraai-  trekt minder bekijks. Maar als de toeristenindustrie aan het begin van de 20ste eeuw verder ontwikkeld geweest was, had men in Leende navrant genoeg van het Pisa-effekt profijt kunnen trekken. Het zag er toen namelijk naar uit dat de trots van Leende  -zelfs in scheve toestand- niet meer behouden zou kunnen worden.

DE TOREN BEDREIGD

Hoewel reeds verscheidene malen  -laatstelijk in 1902-  aan restaura-teurshanden toevertrouwd  (1), bleek de toren in 1904 wederom aan een behandeling toe, toen nieuwe scheuringen en verbrijzelingen zich openbaarden. De uitgenodigde deskundigen zagen de toestand zeer somber in. Architect C. Franssen uit Roermond  (2) stelde in mei 1904 een onderzoek in, vooral naar het uitwijken van de traptoren, die vanwege scheuringen al enige tijd aan de buiten- zijde met denne-masten gestut werd  (3). Zijn werk, dat drie maanden duurde, leidde hem tot de konklusie dat reparatie te gevaarlijk was.

Intussen had het kerkbestuur Jos. Cuypers uit Amsterdam laten overkomen. Deze architekt achtte het niet onmogelijk "dat de geheele toren zoude moeten verdwijnen, indien niet groote uitgebreide voorzorgsmaatregelen worden genomen"!  (4)

Een nauwkeurige opmeting was mede van belang "omdat daardoor in elk geval de samenstelling van het geheel voor de kunstgeschiedenis van ons Vaderland bewaard blijft", zo schreef hij al na zijn eerste bezoek aan Leende op 24 mei   (5). Met andere woorden: zet alles op papier, want misschien valt er binnen afzienbare tijd ter plaatse niets meer te bewonderen. Hoewel verwijdering van de toren veel dreigende gevaren zou bezweren, vond Cuypers "een dergelijk radicaal hulpmiddel niet te verantwoorden voordat alle mogelijke middelen beraamd zijn tot behoud van dit schoon bouwwerk".  (4)

Pastoor J.B. Essens en de overige leden van het kerkbestuur W. van Breugel, Th. Pompen, Jos. van Hooff en J. Simkens, zagen aldus hun ergste vrees gerechtvaardigd. Ze begrepen dat de urgente restauratie niet alleen technisch, maar ook financieel een ingrijpende operatie zou worden. De parochie had nog in een vrij recent verleden grote bedragen aan herstellingswerk moeten besteden. Aan het sluiten van een lening viel nu niet te ontkomen, en bovendien zou een ernstig beroep op overheidssteun moeten worden gedaan. Aktiviteit in deze richting kon al evenmin uitstel velen.

EERSTE HERSTELWERKZAAMHEDEN

Aangezien Cuypers voor de uitdaging niet terugschrok, werd hij half juli in de plaats van Franssen aangesteld. Al dáárvoor waren op zijn advies veiligheidsmaatregelen genomen en op zwakke plaatsen extra verstevi-gingen aangebracht (6).

Joseph Th. J. Cuypers   (7) was als architect gevestigd in Amsterdam, maar hield zich ook regelmatig op in zijn geboorteplaats Roermond, waar zich de Werkplaats voor Kerkelijke Kunst Cuypers & Co. bevond, geleid door zijn vader, de befaamde architect en restaurateur P. Cuypers.

Dat de door Jos. Cuypers als uitvoerder gekozen Meester Metselaar J. Klappers uit Roermond afkomstig was, mag gezien tegen deze achtergrond misschien niet te zeer verbazen  (8), evenmin als het feit dat verscheidene Roermondse bedrijven voor het werk in Leende materiaal leverden. Er viel echter ook voor de Leendse middenstand wat te verdienen.

Leveranciers waren onder anderen: Joseph van Kuyk, Adr. van Engelen, Th. Pompen en A. Smets. Het vervoer van bijvoorbeeld stenen en zand werd verzorgd door onder meer W. van Asten, Th. Vromans, C. Smets, J.  van Dooren en J. v.d. Laak  (9).

Ook voor het eigenlijke werk, dat begin augustus 1904 startte, werden Leendenaren aangeworven, zoals timmerlieden en metselaars, van welke laatste Cis Jutten, Jan Bruysten en Hyacint Engelen met name bekend zijn; ook Jos. van Kuyk en twee zoons werkten mee  (10). Het aantal werklieden varieerde in de loop van de tijd van tien tot zestien. Ofschoon deze "eenvoudige dorpsmetselaars en timmerlieden " met het hun opgedragen type werk onbekend waren, leerden ze bijzonder snel. Hun bedrevenheid werd vooral belangrijk "toen door de ontgraving langs de binnen- en buitenzijde der muren gebleken was, hoe onredelijk de fundering was aangelegd met week puin in zand gestort"  (11).

De ontdekking dat de slechte fundering de oorzaak van alle ellende vormde, waardoor eerder herstellingswerk uiteindelijk telkens vruchteloos bleef, bood natuurlijk perspektief: als het zou lukken een nieuwe fundering aan te brengen, zouden nieuwe scheuringen en verzakkingen zich althans niet meer voordoen. Maar van de arbeiders werd dan wel gevaarlijk en inspannend werk geëist, dat bovendien om grote behoedzaamheid vroeg. Slechts bij stukjes werd daarom het oude puin verwijderd en door nieuw metselwerk vervangen.

In april 1905 werd de ondermetseling, voornamelijk het werk van Cis Jutten, suksesvol afgerond en kon men de aandacht richten op de traptoren en de zuidwestelijke zijde van de toren. Toen de werkzaam-heden op 20 mei voorlopig werden beëindigd, konden de werklieden terugzien op bijna tien maanden (ook 's winters ononderbroken) arbeid op lange werkdagen in omstandigheden die  -bij tijd en wijle door kou en storm verergerd-  altijd grote risiko’s meebrachten  (12).

Het bevreemdt dan ook niet dat architekt Cuypers het in december 1904 niet verantwoord vond, dat de werklieden nog steeds niet verzekerd waren. Volgens uitvoerder Klappers was de afsluiting van een verzekering niet doorgegaan vanwege een verbod van de minister "met onderlinge maatschappijen verzekeringen aan te gaan of contracten te sluiten, aangezien dat er herziening in de ongevallenwet in werking was"  (13). Cuypers wenste een verzekering en verwees pastoor Essens naar een firma die al op 23 september offerte had gedaan: Severijns en Zoon in . . . Roermond.

HET  LOBBIËN  BEGINT

Dat het werk  -al die tijd in eigen beheer verricht-  in mei 1905 werd stilgelegd, kwam voornamelijk door gebrek aan geld. Cuypers had pastoor Essens al in juni 1904 gewaarschuwd dat een eventueel positief antwoord uit Den Haag op een verzoek om rijkssubsidie wel een tijd op zich kon laten wachten, daar er al zoveel andere aanvragen uit den lande waren. De architekt zou  -zoals blijkt uit zijn korrespondentie met de pastoor  (14)-  zich de nodige moeite getroosten om subsidie te verkrijgen. Niet geheel zonder eigenbelang natuurlijk: als honorarium zou hij naar geldende maatstaf 5,8% van de herstellingskosten mogen bedingen  (15). Een schrijven van zijn hand naar Den Haag had in die zin snel resultaat dat de Rijksarchitekt voor de monumenten,  A. Mulder, de opdracht kreeg kerk en toren op te meten, te fotograferen en in tekening te brengen.

In het door Rijksopzichter-tekenaar W. Scheepens uitgebrachte rapport werd spoedige herstelling van de toren gewenst genoemd, het daarvoor benodigde bedrag geraamd op f 10.000,-   (16).

Den Haag, dat betekende in die tijd: de Minister van Binnenlandse Zaken onder wie Kunsten en Wetenschappen ressorteerden. De landelijke overheid legde pas sinds 30 jaar een meer dan vrijblijvende aandacht voor monumentenzorg aan de dag. Nadat het in l874 ingestelde College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst (o.a. P. Cuypers) aan interne spanningen en kritiek van buiten ten onder gegaan was, dreef de Nederlandse monumentenzorg op de  -in samen-werking met P. Cuypers opererende-  referendaris van de Afdeling Kunsten en Wetenschappen, Victor de Stuers, die vooral in zijn eerste jaren de bestede gelden verveelvoudigd wist te krijgen. Toen hij in 1901 werd opgevolgd door J.A. Royer, was van wetgeving met betrekking tot monumentenzorg nog geen sprake. In 1903 werd wel een nieuw lichaam ten doop gehouden: de Rijkscommissie tot het opmaken van een inventaris en eene beschrijving van de Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst.  Jos. Cuypers maakte daarvan deel uit; zijn vader, P. Cuypers, zat de kommissie voor   (11).

Pierre J.H. Cuypers was een buitengewoon gezaghebbend architekt en had als restaurateur een groot aantal belangwekkende historische bouwwerken onder handen gehad. Jaren lang was hij een soort onbezoldigd rijksadviseur in buitengewone dienst: telkens wanneer een subsidieaanvraag voor herstel van een monument binnenkwam, werd advies gevraagd aan de "architekt der Rijksmuseumgebouwen". Deze al 77-jarige bouwmeester bracht persoonlijk een bezoek aan Leende. Hij onderstreepte in een brief aan de minister (12 september 1904) de juistheid van Scheepens' konklusie dat volledige herstelling van trap-toren en bovenbouw van de toren -  "Het is daartoe dat het Kerkbestuur den steun der hooge regering heeft ingeroepen"- dringend noodzakelijk was.

Op 12 oktober werd  -naar een koncept van Jos. Cuypers-  een volgende brief van het kerkbestuur aan de "hooge regeering" gericht met het officiële verzoek een deskundige naar Leende te sturen. Die deskundige verscheen op 19 november in de persoon van P. Cuypers. Zoon Jos. vergezelde hem.

Cuypers senior kreeg een positieve indruk van het verloop van de werk-zaamheden. Volgens hem was het absoluut nodig de puinlaag verder door metselwerk te ondervangen, de wanden van de toren door verankering te verstevigen en de bouwvallige traptoren tot op 15 meter hoogte te verwijderen en te onderstutten. Voor een later stadium bleef dan nog genoeg werk over: ondervanging van de oostelijke penanten aan de kerkzijde en aan de torenzijde, opmetselen van de toegang aan de zuidzijde van de traptoren, opmetselen van de buitenwand van deze traptoren over 15 meter hoogte met de treden daarmee in verband en de spil aansluitend aan de zuidwestelijke steunbeer, voltooien van de vullingen in het venster boven de westelijke ingang, herstelling van het zuidelijke portaal, herstelling van de noordelijke kapel in aansluiting met de toren, benevens verdere kleine herstellingswerken.  (18)  Het behoud en de verdere herstelling van "dit belangrijke bouwwerk" verdienden zeker de steun van de regering, zo liet Cuypers aan de Minister van Binnenlandse Zaken weten.

Die minister heette Abraham Kuyper. Hij gaf sinds 1901 leiding aan een coalitiekabinet van antirevolutionairen en katholieken, dat zich met zijn optreden inzake onderwijs en sociale wetgeving, maar vooral tegenover de spoorwegstakingen van 1903 veel kritiek op de hals gehaald had. Kuyper was de bouwkunst welgezind en zag de noodzaak van een serieus monumentenbeleid in. De al genoemde Rijkscommissie werd door hem ingesteld. Door deze calvinistische voorman van de "kleine luyden", als ministerpresident vooral berucht om zijn "worgwetten" tegen de stakers van 1903, werd de zeer katholieke dr. P. Cuypers, de beroemdste architekt van het land, eind december in partikuliere audiëntie ontvangen.

En waarover spraken zij? Over de toren van Leende.

Kuyper begon er nota bene zelf over. Hij had namelijk kort tevoren een nieuwe brief ontvangen, waarin Jos. Cuypers namens het kerkbestuur van Leende de ernst van de situatie nog eens had uiteengezet: stormen "zoals die in de laatste weken den toren tot in de grond voelbaar hebben doen schudden" zouden een katastrofe kunnen veroorzaken; de financiële bronnen van de kerk waren opgedroogd; als er geen steun kwam, was het al bestede geld verloren, "maar ook de toren in zijn geheel en de kerk voor een deel"  (19).

Kuyper was blijkbaar voldoende onder de indruk. Hij zegde Cuypers sr. althans vertrouwelijk toe dat de toren van Leende zou worden opgenomen in de suppletoire begroting voor 1905. Dit verheugende nieuws bereikte "strikt confidentieel"  (20) pastoor Essens: men kon hoopvol het nieuwe jaar ingaan. Op het moment dat Kuyper de toezegging deed, had hij zich echter al voorgenomen enige tijd voor rust naar Sicilië te gaan. Toen de confessionelen vervolgens in 1905 de Kamerverkiezingen verloren, keerde hij niet als minister terug. De zaak liep weer vertraging op. Dat was al voorvoeld door de Geldropse fabrikant Vincent van den Heuvel, die namens het distrikt Eindhoven in de Tweede Kamer zat  (21). Hij had in januari 1905 de zaak behandeld "in de afdeeling der Kamer, waarin ook juist de Stuers zitting had"  (22). Het lijdt geen twijfel dat Van den Heuvel door het kerkbestuur en misschien ook Jos. Cuypers benaderd was. Aan pastoor Essens schreef hij dat volgens hem steun aan Leende als post op de jaarlijkse rijks- begroting veel meer kans maakte te worden aangenomen dan als onderdeel van de suppletoire begroting. Het kerkbestuur moest de regering beslist met een nieuw adres bestoken. Maar het mocht alleen steun vragen voor de restauratie van de toren en niet voor die van de kerk, want  -aldus Van den Heuvel-  "nu geloof ik niet, dat de kerke zelve als oud monument zal in aanmerking komen"  (23). Dit voorgevoel zou op wat langere termijn niet juist blijken.

Onduidelijk is in hoeverre het kerkbestuur de regering bleef bestoken. Het wist nu in ieder geval waarvoor het financieel gezien streed: architekt Jos. Cuypers begrootte in februari de totale kosten op f  34.900,-   (24).

PROVINCIE  EN  GEMEENTE

Zowel aan burgemeester C. Notten van Leende als aan bisschop W. van de Ven van 's-Hertogenbosch had Jos. Cuypers in juli 1904 geadviseerd zich om steun tot de Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant te wenden. Diens reaktie  (25) was klassiek: men diende in Den Haag te zijn! Toch zou juist de Provincie een jaar later als eerste subsidie toe- zeggen. Provinciale Staten besloten op 20 juli 1905 dat de Provincie  -op voorwaarde dat ook het Rijk een bijdrage verleende-  20% van de totale kosten voor haar rekening zou nemen, tot een maximum van f 7000,-. Dat was tweemaal het door het kerkbestuur gevraagde bedrag. Verscheidene leden van Provinciale Staten (zeer waarschijnlijk ook Vincent van den Heuvel) waren in Leende de toestand van de toren komen bekijken  (26).

Gedeputeerde Staten van Brabant verbaasden zich er in het najaar over dat de gemeente Leende voor het herstel van de toren op de begroting voor 1906 geen post had gereserveerd. Hoorde de toren soms niet aan de gemeente?

Hoewel de toren inderdaad eigendom van de gemeente was, moest het kerkbestuur voor het onderhoud ervan zorgdragen. Dat had pas op 2 september 1905 een officieel verzoek om financiële steun bij de gemeente Leende ingediend. Nu wil dat natuurlijk niet zeggen dat er niet al lang tevoren over gesproken was. Al in februari gold dat de gemeente "zou genegen zijn gedurende drie jaren telkens f 500,- voor dit doel bij te dragen"  (27). En overleg hierover werd  -behalve door het per definitie kleinschalige van het hele bestuurlijke plattelandsdorps-gebeuren-  extra vergemakkelijkt, doordat de twee wethouders, Jos. van Hooff en J. Simkens, ook lid van het kerkbestuur waren. Naast deze heren hadden in de gemeenteraad zitting: burgemeester C. Notten zelf (!), W.A. Pompen, J. Bax, J.F. van Mierlo en Th. van Meijl. Laatstge-noemde maakte persoonlijk geschiedenis, toen de raad zich boog over de vraag of de gemeente subsidie moest verlenen: hij was ertegen. Het verslag van de vergadering (5 september 1905) maakt slechts melding van een "langdurige discussie, waarbij het voor en tegen betreffende het verlenen ener bijdrage wordt verdedigd en besproken"  (28). Het is jammer dat sekretaris Vogels zich tot deze wel zeer algemene formulering beperkt heeft. Dergelijke verslagen werden weliswaar vaak beknopt gehouden, maar het betrof hier toch een belangrijke kwestie, wat ook blijkt uit die "langdurige discussie". Wat voor argumenten "voor en tegen" zouden daarin de boventoon gevoerd hebben? In welke mate realiseerden de heren zich het kunsthistorische belang van de toren? We mogen ons daarvan waarschijnlijk niet te veel voorstellen. Werden zij voornamelijk geleid door financiële overwegingen? Zonder twijfel speelden die een belangrijke rol: het kerkbestuur vroeg tenslotte om minstens f 1500,-   (29). Konden zij het zich als gelovige katholieken wel veroorloven het subsidieverzoek geheel af te wijzen?

Wat betekende het sociaal gezien wanneer je, zoals Th. van Meijl, in die tijd in een kleine gemeenschap, die van het kerkelijk leven doortrokken was, in het openbaar een houding aannam die uiteindelijk impliceerde dat wat jou betrof de kerktoren van je parochie gerust had mogen instorten?

Over de omvang van de subsidie sprak de raad zich op 5 september nog niet uit. Maar toen zij  -inmiddels door GS gemaand-  er op 17 december weer over vergaderde, keurde ze het voorstel van B. en W. goed een post van f 500,- op de begroting voor 1906 te brengen als eerste termijn van de bedoelde subsidie. In verband hiermee en vanwege nog andere extra uitgaven zou de gemeente een inschrijving op het Grootboek  (30) verkopen, waarvan de opbrengst geraamd werd op f 1000,-.

Met deze wijziging van de begroting gingen GS echter niet akkoord: het kapitaal van de gemeente mocht wel worden aangesproken voor de financiering van een buitengewone uitgave (de restauratiesubsidie), maar niet voor die van (onverwacht grote) gewone uitgaven. Een poging van de raad de begroting alsnog geaksepteerd te krijgen, mislukte en op 26 februari 1906 besloot zij de verkoop van een inschrijving op het Grootboek te beperken tot f 500,-. De enige die tegenstemde was Th. van Meijl: "hij zegt, altijd tegen het verleenen eener subsidie te zijn geweest, hij wil daarom ook niet medewerken tot wijziging der begrooting en is er zeer tegen den hoofdelijken omslag te verhoogen". Het laatste argument sneed in zoverre geen hout, dat  -in strijd met een aanbeveling van GS-  tot een (bij niemand populaire) verhoging van de hoofdelijke omslag niet werd besloten. Het was evenwel niet zeker dat een verhoging van deze gemeentelijke inkomstenbelasting bij het gevolgde financiële beleid in de nabije toekomst kon uitblijven.

Als Van Meijl in de voorbije maanden uit zijn omgeving al kritiek op zijn standpunt had moeten horen, was dat in ieder geval geen reden van mening te veranderen. Maar zijn motivatie blijft onduidelijk. Het is de vraag of je met betrekking daartoe iets mag afleiden uit het feit dat hij in dezelfde vergadering de nalatigheid van het armbestuur aan de orde stelde, dat de armenwoningen liet verkommeren. Misschien vond hij een dergelijke kwestie veel belangrijker. Maar ook wethouder Simkens wees op die zaak en hij was voor de restauratiesubsidie. Het een sluit het ander natuurlijk niet uit.

NAAR  DEN  HAAG

Zo had het kerkbestuur een toezegging van gemeente en provincie, maar het had nog geen cent ontvangen. De provinciale subsidie hing bovendien af van rijkssteun. Hoe zat het daar intussen mee?

Eind 1905 zag het er niet naar uit dat de toren van Leende op de rijksbegroting voor 1906 een plaats zou krijgen, ook al had P. Cuypers daarop bij de nieuwe Minister van Binnenlandse Zaken, Rink, aangedrongen  (37). De al genoemde Vincent van den Heuvel was nog steeds in het belang van de restauratie aktief. Daarnaast kon het kerkbestuur bouwen op de "krachtigen steun van onzen ijvervollen afgevaardigde, district Helmond, Mr. Regout”  (32).

Waarschijnlijk werden de beide afgevaardigden vanuit Leende aangespoord; Jos. Cuypers drong daarop in ieder geval aan. Vaststaat dat Van den Heuvel en Regout in Den Haag samenwerkten voor de zaak. Op 18 december debatteerde de Kamer erover. Regout herinnerde de minister aan de door Kuyper toegezegde subsidie: "door de veranderde omstandigheden is dit bedrag reeds door den ambtsvoorganger van deze minister van deze begroting afgevoerd.  (. . . .)   Ik begrijp wel dat de heer Minister daarop  dit jaar niet meer kan terug komen. Het doel van mijn spreken is van den Minister een toezegging voor het volgende jaar te verkrijgen.".

Volgens de minister was steun aan de (in oktober gedeeltelijk ingestorte) toren van Oirschot dringender, "maar als de omstandig-heden niet al te slecht zijn, hoop ik het volgend jaar den geachte afgevaardigde te kunnen verblijden door op de begrooting van 1907 een npost daarvoor (n.l. voor Leende) uit te trekken Leende) uit te trekken"  (33).

Nu leek het pastoor Essens en Jos. Cuypers in de loop van de volgende maanden niet verstandig de ontwikkelingen maar rustig af te wachten. Ze wilden een al langer gekoesterd plan ten uitvoer leggen: enkele leden van kerkbestuur en gemeentebestuur zouden persoonlijk in Den Haag de noodzaak van de rijkssubsidie gaan toelichten. Jos. Cuypers kende in Den Haag de weg en wist voor de beoogde deputatie een interessant programma te arrangeren. De uitnodiging van de heer en mevrouw Regout bij hen het dejeuner te gebruiken, nam hij op voorhand aan. Hoe de driekoppige deputatie uit het landelijke Leende (34) zich in de residentie gevoeld heeft, kunnen we slechts gissen. Ze had zich voor haar verblijf op 5 mei 1906 wel geprepareerd (35). Tijdens de audiëntie bij minister Rink moest hem hulde gebracht worden voor zijn toezegging in december.