Kunstvoorwerpen in de kerk van St.Petrus banden te Leende

Heemkronijk jaar:1985, jaargang:24, nummer: 3 en 4, blz.83- 97

KUNSTVOORWERPEN IN DE KERK VAN ST.PETRUS BANDEN TE LEENDE

door: G.Vr. 

Het beschrijven van alle kunstvoorwerpen van een kerk is meestal een hachelijke zaak; droge opsomming dreigt. Daarom lichten we er enkele onderwerpen uit. Daartoe geeft het historisch kunstbezit van Leende ook de gelegenheid.

We beginnen met enkele beelden, waaraan we niet mogen voorbijgaan, al is er reeds meer over geschreven.

Drie beelden in de kerk voorstellende de H.Elisabeth van Thuringen met een korfje rozen, de H.Catharina van Alexandrië met een zwaard en met de Romeinse keizer Maxentius aan haar voeten, en de H.Barbara (vermoedelijk, want haar attribuut ontbreekt) zijn zeer aan elkaar verwante skulpturen. Drs.Cuido de Werd, die met Drs. G. Lemmens de tentoonstelling "Beelden uit Brabant" in 1971 in Den Bosch voorbe- reidde, groepeerde verscheidene beelden rond de drie in Leende en schreef ze toe aan een beeldhouwer van het einde der 15de eeuw, die hij de noodnaam gaf: de meester van de heiligenbeelden uit Leende  (1). Hij bracht elf beelden bijeen, die aan deze anonieme beeldhouwer kunnen worden toegeschreven. ledere geïnteresseerde Leendenaar bezit, denk ik de katalogus van 1974 waarin al deze beelden beschreven en afgebeeld zijn  (2).In Leende zijn ze in dat jaar geëxposeerd en korte tijd later in Uden in het Museum voor Religieuze Kunst, waar een aantal permanent te zien is.

Natuurlijk zijn pogingen gewaagd de identiteit van de meester te achterhalen. Pater Drs. Gerlach o.f.m.cap. deed de suggestie, dat het mogelijk de in het Bossche Gemeentearchief genoemde Michael Roelofsen van Leende zou zijn  (3). Een suggestie die Arnoud Jansen in de Heemkronijk overnam  (4).  G.de Werd vindt de identifikatie op grond van de plaatsnaam te weinig gefundeerd. Wel oppert hij de veron- derstelling, dat de beeldhouwer in Eindhoven gewoond en gewerkt heeft.

De beelden in Leende missen helaas hun oorspronkelijke polychromie. Die moet juist bij deze enigszins stijve stijl van het allergrootste belang zijn geweest.

De drie beelden zijn voor de kunsthistorie van bijzonder belang, omdat er zo weinig middeleeuwse skulptuur uit onze streken bewaard is gebleven. De Generaliteitsperiode (bij onze broeders en zusters uit de Reformatie zo weinig bekend) heeft ons gewest arm gemaakt.

De genoemde tentoonstelling "Beelden uit Brabant" liet zien hoe weinig middeleeuwse beelden tot ons gekomen zijn, waarvan we kunnen zeggen, dat ze in onze omgeving gesneden zijn. Onder de bewaard gebleven beelden heeft men na grondige studie drie groepen kunnen samenstellen, van drie meesters, die we alle met een noodnaam moeten benoemen:

a. De groep rond een reeks beelden uit het voormalige Birgittijnse klooster Mariënwater te Koudewater bij Den Bosch. Deze zijn vooral te zien in het Rijksmuseum te Amsterdam en in het Museum voor Religieuze Kunst, dat is ondergebracht in het klooster Maria Refugie te Uden, waar de Birgittinessen sinds de  18de eeuw verblijven. De noodnaam van de beeldhouwer is: de meester van Koudewater. Vermoedelijk heeft hij in Den Bosch gewerkt. Op het moment is drs. F.J. v.d. Vaart bezig met een onderzoek waarin hij deze beelden met de oudste skulptuur aan de St.Janskathedraal vergelijkt.

b. De boven besproken groep beelden rondom de drie van Leende.

c. De groep gevormd rond twee beelden uit het Augustinessen- klooster Soeterbeeck bij Nuenen. Deze beelden stammen dus evenals die van Leende uit de omgeving van Eindhoven. De zusters van dit klooster Soeterbeeck werden in 1732 verdreven. Zij vestigden zich in het vrije Deursen, waar de beelden nu staan. De beeldhouwer wordt genoemd: de meester van Soeterbeeck.

U ziet welk een belangrijke rol de beelden van Leende spelen in de studie van de laat-middeleeuwse skulptuur in Brabant  (5).

ALTAARSTUKKEN:  WAT  ERVAN  REST

In onze schuurkerken en in de circa 1800 terugverworven parochie-kerken stonden barokaltaren. Ook de Waterstaatskerken van de vorige eeuw werden verfraaid met barokaltaren, maar die duiden we gewoonlijk aan met de term "neobarok". Ze zijn alle geïnspireerd door de Vlaamse en met name de Antwerpse barokaltaren.

Hoe zag zo'n altaar eruit? Boven de tombe en het tabernakel zag men een groot schilderij, "altaarstuk" genaamd dat geflankeerd werd door hoge zuilengroepen, waarop de grote bekroning van het gehele altaar rustte, het zgn. "coronement". Dit coronement bestond vaak uit een beeld van God de Vader met de Geestesduif omgeven door wolken; soms was het simpelweg een grote kroon.

Bij de zuilen links en rechts stonden vaak beelden van de H.Petrus en de H.Paulus of van andere heiligen  (6). Soms werd het altaarstuk vervangen door een beeldengroep. Zo heeft het grote ruiterbeeld van St.Martinus met de bedelaar in Luyksgestel in het altaar gestaan onder het coronement.

Een uitstekend voorbeeld van zo'n neobarok altaar, met een gebeeld-houwde Verrijzenisgroep, kunt u zien te Nederweert. Uiterst illustratief voor wat hier volgt is de ontwerptekening door Walter Pompe van een altaar met een gebeeldhouwd tafereel van Petrus' bevrijding uit de kerker (7). Want ik veronderstel, dat aldus de beeldengroep van Petrus’ bevrijding uit de gevangenis, die Leende nog bezit, in het neobarokke altaar heeft gestaan.

De gebeeldhouwde of geschilderde achtergrond ervan is met het altaar verdwenen. De parochie bewaart nog wel de skulp-turen van Petrus weggeleid door de Engel en van drie slapende soldaten.

De beelden illustreren bijzonder aardig het magnifieke verhaal uit de Handelingen der Apostelen, hoofdstuk 12: Petrus is nog slaapdronken wanneer de Engel hem komt bevrijden en hem aanspoort zijn sandalen aan te doen, zijn mantel om te slaan . . . en met hem mee te gaan.

Het is aan het Petrusbeeld te zien, dat hij nog niet goed weet wat er te doen is, wanneer de Engel hem langs de slapende bewakers wegleidt.

Daar de groep het patronaat  van de kerk verbeeldt, behoeven we niet verbaasd te zijn, dat zij op zo'n centrale plaats, in het hoogaltaar, stond.

Ook zonder de achtergrond van deze groep te kennen kunnen we uit de bescheiden afmetingen van de beelden opmaken, dat het altaar niet groot zal zijn geweest. Dat is begrijpelijk, daar het koor toen lager was dan nu. Verder veronderstel ik, dat de twee eveneens nog aanwezig beelden van de H.Willibrordus en de H.Bonifatius links en rechts van het hoogaltaar stonden, bij de zuilen.

Dit neobarokke altaar is in 1854 geplaatst, het jaar na het herstel van de Bisschoppelijke Hierarchie in Nederland. Juist in die tijd herleefde de belangstelling voor de grote vaderlandse geloofsverkondigers. De veronderstelling dat deze twee beelden aldus deel uitmaakten van het hoogaltaar wordt nog versterkt door het volgende. 

Wanneer overal de "gothieke stijl" geweldig in trek komt, wordt ook in Leende het neobarokke altaar vervangen door een neogotisoh. Stijleenheid was mode. Het is voor de hand liggend, dat Leende in haar gotische kerk een neogotisch hoogaltaar verlangde  (8). Dit is vermoe-delijk geplaatst bij een restauratie onder Dr.Cuypers rond 1878.

Van een oude foto op een ansichtkaart is af te lezen, dat de midden-toren boven het tabernakel geflankeerd werd door twee zijtorens. Daarin stonden de beelden van Willibrord en Bonifatius, afkomstig van het vorige, neobarokke altaar. Hun plaats was in de totaalaanblik dus amper gewijzigd. Bij de overplaatsing naar het neogotische altaar zullen ze de neogotische polychromie gekregen hebben, die zij nog dragen. De beeldengroep van Petrus' bevrijding paste niet in de neogotische opbouw van het altaar en werd overgebracht naar de pastorie. In 1940, bij de plaatsing van het hoogaltaar van Jo Uiterwaal, moest het neogotische op zijn beurt wijken. De twee beelden zijn gespaard en elders in de kerk geplaatst.

Rest nog de vraag welke beeldhouwer de bevrijdingsgroep vervaardigde of uit welk atelier zij stamt.

We komen hier later nog op terug.

EINDHOVENS  ZILVER

De volledige inventarisatie van de parochies in ons Bisdom was bijna gereed en reeds waren tientallen stukken van Eindhovense zilversmeden gevonden en beschreven, toen een grote liefhebber en kenner van zilver me bekende nooit gehoord te hebben van "Eindhovens zilver", afgezien van eenvoudig tafelgerei.

Kerkzilver was veelal niet onderzocht en dus onbekend. Gebleken is echter, dat vanaf het einde van de achttiende en gedurende geheel de negentiende eeuw Eindhovense zilversmeden zeer goede en fraaie werken hebben vervaardigd. Vooral als de opdrachten niet beperkt werden door gebrek aan geldmiddelen bij de besteller, ontstonden uitstekende resultaten van dit edel ambacht. De onbekendheid ervan is begrijpelijk. Voordat in de laatste twintig jaar het kerkelijk kunstbezit geïnventariseerd werd, was kerkzilver amper onderzocht. Daarbij komt, dat de negentiende eeuw weinig belangstelling trok.

Vele steden hebben eigen zilversmeden bestudeerd en hun werken geëxposeerd, doch meestal met uitzondering van die uit de vorige eeuw. Toch zou een goede expositie van het beste Eindhovens zilver ieder verbaasd doen staan. De parochie Leende heeft van bijna alle Eindhovense meesters een werk; ook van de laat-achttiende-eeuwse Balthasar Le Heu (een ciborie) en van Keyzers (een kelk).

W.F.Hermans (1835-1867), die vanuit Oss naar Eindhoven verhuisde en in zijn meesterteken nog een ossekop heeft staan, vervaardigde fraaie zilveren kandelaars ter aanvulling van enkele reeds aanwezige kandelaars uit 1721 en daarvan nauwelijks te onderscheiden; voorts twee wandarmen, die vermoedelijk aan het neobarokke altaar bevestigd waren.

Van A.P.Hermans (1860-1879) heeft de parochie een neobarokke kelk. Dit type komt veelvuldig voor en stamt uit Duitsland. Ik vermoed dan ook, dat Hermans de delen ervan importeerde en hier ineenzette. Van W.W.Manders (1878-1905) vinden we twee ampullen met schenkblad.

Van Hendrik van Gardinge (1883-1919) een expositieciborie   (9).

LOS VAN ANTWERPEN

Tot slot nog iets naar aanleiding van de preekstoel, die ongeveer vijftien jaar geleden zozeer vervallen was, dat afbraak nodig leek  (10). De belangrijkste onderdelen zijn gespaard.

Aan de sessio in de kerk ziet u een reliëfband met de datum 1690. Elders wordt de Geestesduif van het klankbord bewaard, een kleine skulptuur van de grote beeldhouwer Walter Pompe die in Antwerpen werkzaam was. Het is een bescheiden herinnering aan de beroemde man, die hoewel in Lith geboren, stamde uit een bekende familie te Leende.

A.F.N.van Asten heeft voortreffelijke publikaties over het geslacht Bull-Pompe verzorgd in de jaren 1974 tot 1977 in de Heemkronyk en in de boeiende katalogus (met oeuvre-katalogus) ”Walter Pompe beeldhouwer" bij de gelijknamige tentoonstelling te Uden in 1979. Verder zijn nog gespaard de reliëfs die de kuip van de preekstoel sierden met voorstellingen van de Salvator (Heiland) en de vier Evangelisten.

Met deze povere reliëfs werd de preekstoel in 1849 "verrijkt". Niettemin is het goed, dat ze bewaard gebleven zijn. Een zekere Th.J. Pels uit Eindhoven heeft ze gesneden. Bijna dezelfde heeft hij aangebracht aan preekstoelen te Best en te Moergestel. Ook daar zijn de preekstoelen verdwenen en worden de panelen bewaard  (11).

De mogelijkheden van deze "beeldhouwer" blijken beperkt te zijn geweest. Doch zijn werk laat ons wel iets zien van de aktiviteit van plaatselijke schrijnwerkers die tegen het midden van de vorige eeuw een poging waagden om kerkmeubilair te maken, zodat niet alle van de vele bestellingen naar Antwerpen behoefden te gaan. Want dat was lange tijd het geval geweest.

Om dat te illustreren volgt hier een globale beschrijving van de gang van zaken in Oost-Brabant gedurende de periode van ongeveer 1800, toen de oude kerken weer aan de katholieken kwamen, tot aan het herstel van de Bisschoppelijke Hierarchie in Nederland.

Gewoonlijk werd de inventaris van de schuurkerk overgebracht naar de herkregen kerk, doch meestal voldeed zij niet lang. Stadskerken kochten soms meubilair in België. In arme parochiekerken liet men de plaatselijke timmerman altaartombe, communiebank, biechtstoel, enz. vervaardigen en deze door Bayens uit Eindhoven ”marberiseren”, vergulden en fornissen”. Was er een beetje geld, dan zocht men een bekwame gespecialiseerde schrijnwerker.

Dat is, van 1814 tot 1837, zeer dikwijls Peter Dieltjes uit Grobbendonk bij Antwerpen, waar J.Westhof uit Geldrop lange tijd knecht is geweest. Dieltjes betrekt de skulptuur voor zijn meubels van de beeldhouwer J.B. van Hool, professor aan de Antwerpse Academie. Naast Van Hool zijn het, wat later, J.B. Peeters en de Gebr. De Cuyper, beiden uit Antwerpen, die onze kerken voorzien van neobarokke beelden en andere skulpturen. 

In onze direkte omgeving komt sedert 1820 Hendrik Koenen, schrijnwerker te Eindhoven, naar voren. Ook hij blijft bij zijn vak en importeert de skulptuur. Meestal bestelt hij die bij de Gebr. De Cuyper.