Het oude landgoed Heugten.

Heemkronijk jaar:1966, jaargang:5, nummer:3,  blz.29 -34

HET OUDE LANDGOED HEUGTEN

door: C.J.A. van Helvoort

Nog geen halve eeuw nadat Sterksel als ontginningsobject aan de abdij van Averbode was overgegaan, komt een ander landgoed hieraan grenzend, aan de nonnenabdij van Roermond namelijk "Heugten“, op verschillende wijzen geschreven en blijkbaar bedoeld als "hoogte". Het werd door Reynhart van Heeze in leen gehouden van Dirk van Altena en het wordt door deze laatste in 1223 als vrij eigen allodiaal goed in vollen eigendom afgestaan aan de abdij der adelijke cistencienzer nonnen van Onze Lieve Vrouw van Münster te Roermond. In zijn aarderijkskundig Woordenboek noemt Van der Aa de schenker Theodorus van Altena, denkelijk een jongere zoon uit het Huis van Cranendonk met als jaar van overdracht 1213, wat een besliste fout moet zijn, want deze abdij werd eerst in 1218 gesticht.

Schutjes zegt: in zijn geschiedenis van het bisdom ‘s-Hertogenbosch, dat de schenking bestond uit barre heide, waarop weldra schoon bouwland met drie aanzienlijke pachthoeven ontstonden. Ook Schutjes is hier niet helemaal juist, want de scheidingsbrief in het latijn gesteld spreekt ook van een "curtis".
Tot eeuwige verzekering wordt de scheidingsbrief bekrachtigd door de abt Th. van Berne, Gerard graaf van Gelder, Diederick graaf van Kleef en Floris graaf van Holland. Karel V noemt later in een brief van 3 december 1519 Heugten het belangrijkste goed van de fundatie van het godshuis te Roermond. Behalve het eigenlijke Heugten, dat tot Maarheeze behoorde, omvatte het bezit der abdij ook nog het uitgestrekte Latbroek, gelegen aan de andere zijde van de Aa onder Someren. De aangehaalde akte van Karel V geeft van Heugten de volgende begrenzing: "aen die oude molenstad tot den cruyseycke toe, daer die landsheeren aen plegen te paelen ende van cruyseycken voert tot in den leemcuylen den scheidwech en voerwech langhe voirt op tot den Kemerken toe, dat gelegen is bij Kemerkensvenne ende van het Kemerken tot den halven wech toe van der kercke van Maarheeze en den huysen van Hoechten voirts op tot den wech van Maarheeze die tot der Panne waert gaet en alsoo voirts tot den langen pael totterhalver Aa toe, voirts op Eyckerbroeck”. Mr. L.A.J.W. baron Sloet heeft in zijn Oorkondenboek der graafschappen Gelre en Zutphen deze schenkingsakte in zijn geheel opgenomen.
Het goed van Diderick van Altena was van te voren in leen gehouden door Reynhart van Heeze zoals reeds opgemerkt en omvat volgens de schenkingsakte ook een curtis, een hoeve met al des hoevens toebehoren en akkers, bossen, weiden en beemden, bebouwd en onbebouwd, molen en visserijen met het gehele Latbroeck, liggende op de andere zijde van het water, aflopend van de meulen naar de hoeve van Hoigt.
Heugten was, zoals het aan de abdij werd geschonken, een vrij eigen goed met alle rechten aan een allodium verbonden en het is mij daarom niet duidelijk waarom het in zijn rechten altijd zover bij de heerlijkheid Sterksel heeft achter gestaan. Slechts één verplichting was aan de schenking verbonden, de hoeve van Heugten moest het slot van Cranendonk dienen met een knecht en een wagen met twee paarden. Was door deze verplichting, die een zekere ondergeschiktheid verraadt, het recht op een heerlijkheid misschien uitgesloten? Deze verplichting werd 13 december 1475 voor 250 Rijnsguldens afgekocht van Jacob graaf van Horne heer van Cranendonk en onder diens opvolger de heer van Ysselsteyn door koning Maximilliaan en hertog Philips van Brabant 1 april 1488 bevestigd. Deze verplichting zou ook kunnen wettigen de veronderstelling van Van der Aa, dat de schenker een lid van het geslacht uit het Huis van Cranendonk moet zijn geweest. Door laatstgenoemde afkoop mogen we aannemen, dat Heugten geheel los is komen te staan van Cranendonk, al heeft de praktijk ons geheel anders geleerd. Het was vooral na de vrede van Münster in 1648, als de abdis van Roermond meent haar rechten ook wat strenger te kunnen handhaven, dat de drossaart van Cranendonk haar gaat weerstreven. Op 9 juni 1649 laat hij door zijn vorster de abdis de last toekomen, om de honden onder Heugten te kennefen of te klippelen. De Raad van State der Verenigde Nederlanden stelde op 16 juni 1656 een reglement op, waarin artikel 12 bepaalt, dat men als men honden wil laten loslopen gedurende de tijd, dat men niet mag jagen, men ze gekenneft of gejukt moet houden met houten knuppel minstens twee voet lang naar de kracht van de hond zodat hij aan het wild geen schade kan doen. De knuppel moet aan de hals gedragen worden. Dit voorschrift kwam 7 jaren nadat de abdis door de rentmeester van Cranendonk hieromtrent was aangeschreven, maar mogelijk bestond er vóór dien al een dusdanig voorschrift. De drossaart heeft omstreeks die tijd ook de watermolen op de Sterkselse Aa van de abdis laten afbreken, waaromtrent toch zeker wel geen bepalingen zullen hebben gegolden en in 1651 doet hij persoonlijk de schouw over wegen en waterlopen op Heugten zonder toestemming van de abdij. Tegen dit laatste heeft de abdis 12 juli 1651 uitdrukkelijk geprotesteerd, Zij schijnt om deze tijd ook getuigenissen te hebben ingewonnen tot handhaving der vrije jacht tegen de heer van Cranendonk. Misschien meer uit machteloosheid dan uit rechteloosheid richt de abdis zich in 1659 tot de prins van Oranje als baron van Cranendonk tot handhaving van hare rechten en privilegiën in het bijzonder het molenrecht, het jachtrecht en het visrecht, waarbij zij vraagt het huisje met rosmolen, dat door de drossaart is afgebroken, wederom te mogen opbouwen. Deze molen was een watermolentje op de Aa maar bij onvoldoende stromend water kon hij door een paard worden gedreven. Het verzoek houdt ook nog in de vrijheid om de honden op Heugten wederom vrij te laten loslopen uit vrees voor wolven. Op dit alles is in 1659 een geheel afwijzende beschikking gevolgd.
Dit zijn niet de enige moeilijkheden, die het bezit van Heugten veroorzaakten, al zijn de anderen van meer privaatrechtelijke aard. Reeds in 1269 ontstaat er een geschil tussen de abdij van Averbode en die van Roermond over de grensscheiding van het Kemerken, tussen Sterksel en Heugten gelegen. Vreedzaam wordt de kwestie opgelost door overeen te komen, dat het terrein tot gemeenschappelijk gebruik zal dienen ter beweiding van beesten van welke soort ook, behalve van geiten en dat er toestemming van beide partijen zal nodig zijn om er geiten te laten grazen, hout te kappen of er graan te telen. In augustus 1292 is deze overeenkomst door een andere vervangen, waarbij men het terrein in twee gelijke parten verdeelt en iedere abdij de helft van het betwiste gedeelte grenzend aan ieders eigendom als volkomen vrij goed krijgt toebedeeld.
Veel erger zijn de inbreuken, die door partikulieren, dikwijls door de plaatselijke overheid gesteund, op de rechten der abdij worden gemaakt, als turfsteken, houtkappen, koeien en schapen weiden en dergelijken, wat voorts wel begrijpelijk is, omdat de boeren in een gemeenschappelijk gebruik van bijna alle gronden waren geweest, daarin althans waren opgevoed. Tussenkomst van hertog, koning en keizer, zelfs van de paus is ingeroepen, maar kon niet verhinderen, dat deze voorvallen zich ondanks zware straffen tot excommunikatie toe, zich herhaalden in de troebele toestand der Gelderse oorlogen, de tachtigjarige oorlog en de onwillige heren van Cranendonk, nadat de vrede van Münster was gesloten. 

Op 16 januari 1261 worden inwoners van Leende door de officiaal van Luik veroordeeld tot 20 Keulse marken boete, omdat zij bomen hebben gesnoeid in de bossen van Heugten. Inwoners van Maarheeze hadden schapen gedreven over gronden van Heugten. Dit feit werd door arbiters met assistentie van de schout vastgesteld, maar de uitspraak zou wachten tot de toenmalige Heer van Cranendonk meerderjarig zou zijn geworden. Ter plaatse heeft men al reeds een afscheiding gemaakt en de knechten van Heugten mogen het overlopende vee schutten en de overtreders worden beboet met 29 Lovense ponden. De meerderjarig geworden Willem, Heer van Cranendonk en zijn vrouw Elisabeth bekrachtigen 31 augustus 1305 deze beslissing.