EEN OUDE KAART VAN STERKSEL

Heemkronijk jaar:1967, jaargang:6, nummer:6,  blz.78 -86

EEN OUDE KAART VAN STERKSEL  *

door: J.Aerts

 In het Algemeen Rijksarchief in Brussel bevindt zich het "Caertboeck van Averbode", ofwel het Registrum Omnium Bonorum, waarin alle goederen van de abdij van Averbode in opdracht van abt Servatius Vaes (1648-1698) door de beëdigde landmeter Cornelis Lowis tussen 1650 en 1680 in kaart gebracht zijn. Onder deze goederen is ook het domein van Sterksel. Dit betekent voor het kleine en misschien wel kleinste Brabantse dorp, dat eeuwenlang slechts vijf hoeven telde met 'n kapel en een "casteel", dat het in het derde kwartaal van de 17e eeuw door landmeterarchitekt Lowis nauwkeurig in kaart is gebracht.

Waarschijnlijk zou deze kaart nog lang zijn blijven rusten in het Brusselse archief, als niet pater drs. T.J. Gerits O.Praem. van de genoemde abdij in een bijeenkomst van onze heemkundekring "De Heerlijkheid Heeze-Leende" op het bestaan hiervan had gewezen. Een fotokopie van deze plattegrond deed ons onmiddellijk beseffen, dat dit een uniek dokument voor de kennis van de ontginnings-geschiedenis van een Brabantse landbouwgemeenschap is. Weinig dorpen kunnen zo'n kadastrale momentopname uit de 17e eeuw in hun plaatsbeschrijving opnemen. Sterksel kan dat wel, al was de kaart tot nu toe zoiets als een schone slaapster.

Vóór 1172 was Sterksel een deel van de Vrije Grondheerlijkheid van Heeze en Leende. In dat jaar echter besloot Herbertus, bij de gratie Gods heer van Heeze, Sterksel te verkopen aan heer Otto, aartdiaken van Luik, ten behoeve van de abt en abdij van Averbode. De overeenkomst werd gesloten in Exel en de grenzen van het gebied werden daarin als volgt omschreven:

Van de scheiding genaamd Hugeten ten Raden tot de scheiding genaamd Honrebom en van Honrebom tot de scheiding genaamd Scureken en van Scureken tot Hugeten ten Raden. Diezelfde grenzen vinden we terug op de kaart van Lowis. Het punt Hoenderboom bevindt zich boven in de kaart. Dit is het vermaarde grenspunt in de Strabrechtse Heide waar thans de gemeenten Heeze, Mierlo, Someren en Maarheeze aan elkaar palen. Vandaar loopt de grens kaarsrecht naar Heugten ten Rade in de hoek rechtsonder. Verder is de Kleine- of Sterkselse Aa de natuurlijke grens tot het punt Scureken, dat is thans de plaats waaraan de terreinen van het Epilepsiecentrum Kempenhaeghe zijn gelegen maar dat geen gebruik heeft gemaakt van dit oude toponiem. Bij de grenslijn Scureken - Hoenderboom staan twee stenen, driekantige grenspalen getekend, waarop enkele wapens zijn afgebeeld. De kaart is o mgeven met silhouettekeningen van Cranendonk, Maarheeze, Weert,Nederweert, Lierop en Mierlo. Het wapen rechts is van de opdrachtgever, abt Servatius Vaes.

Deze plattegrond van Sterksel is vooral ook interessant, omdat de gebouwen nauwkeurig zijn ingetekend. Op een detailvergroting van de kom van het dorp kunnen we duidelijk het fraai gevormde kapelletje onderscheiden en ook het "casteel" of het oude “Huize Sterksel". Om het kapelletje heen liggen de hoofd- en bijgebouwen van de hoeven De Steen, De Bril, de Kan en De Poel gegroepeerd. Nummer 90 duidt de "Plaets van de vier Hoeven" aan, waaruit blijkt, dat er ook een gemeenschappelijk marktplein was. Nummer 91 is de "Plaets van 't casteel". Alle percelen op de kaart zijn genummerd. In totaal 96 nummers. Op bijbehorende lijsten staan de namen en grootten van de landerijen per boerderij vermeld. De Hoeve Ter Braeke lag geheel apart, iets ten n. o. van de dorpskern. Bij vijf belangrijke toegangswegen tot de kom staan enorme houten staketsels getekend, waarmee men in tijd van nood vermoedelijk de weg kon afsluiten. Het is niet onmogelijk, dat deze slagbomen daar zijn geplaatst op grond van de toestemming aan die van Sterksel, in 1448 door de Brabantse hertog verleend, om een '"schutboeij" te mogen plaatsen om de goederen te bewaren en te beschutten.

De kaart is een schoolvoorbeeld van een ontginningspatroon langs de rivieroever. De verst van het dorp gelegen akkers bij Huchten, zijn gemeengoed en waarschijnlijk door gezamenlijke inspanning ontgonnen.

Dan vinden we aaneengesloten langs de Aa de gronden van de hoeven, die een ontginningspatroon vanuit de woonkern vertonen. De bestudering hiervan zal zeker meer licht kunnen werpen op de ontwikkeling van de boerderijen.

Het grondbezit van de boerderijen liep nogal uiteen en zegt ook niet alles, omdat de woeste gronden alsmede de "canten en grachten" hierbij waren inbegrepen. Sterksel bestond overigens nog voor het overgrote deel uit onontgonnen gebied.

Deze "gemeyn goederen" omvatten in totaal ruim duizend bunder, waarvan "de groote heyde" er 848 telde. Om de situatie in die tijd enigszins te typeren zouden we kunnen zeggen, dat Sterksel met Someren, Lierop, Mierlo, Geldrop en Heeze aan de zoom lag van een enorm groot heidegebied, waarvan het tegenwoordige natuurreservaat de Strabrechtse Heide het voornaamste overschot is. Hoe groot dit gebied wel was, probeert ds. Hanewinkel op het einde van de 18e eeuw uit te drukken als hij zegt: "Van Heeze ging ik recht op Zomeren door eene heide welke zich aan mijne beide zijden ontzaglijk ver uitstrekte".

De Hemelrastheide, die gelegen was tussen de wegen naar Heeze en Leende was 38 bunder groot, terwijl " 't Peelken" nog eens 42 bunder was. Deze laatste naam kunnen we vertalen met de kleine Peel, maar later is men dit ‘t Peelven gaan noemen. ‘t Torfven lag dichter bij het dorp en mocht er met 13 bunder ook nog wel zijn. De bossen waren in het algemeen niet veel groter dan anderhalve bunder en hadden geen alledaagse namen. We noemen "Den Vondel - Eesterbosch", "Den Velteeckelbosch", "Den Heymelijcke - kamerbosch", "Den Moeybosch“ en "Den Flinckerbosch". Enkele namen van de bij de hoeven behorende akkers zijn;

"t ‘t Keeshockxheyde", "Vondelbroeck", " 't Papelandt", "Den leegen Hollaert" , "Den Stoyinckxbemt", waarin we zonder moeite het huidige Stoeiing herkennen. De namen vormen soms een logische reeks zoals met een "Eerste" tot en met een "Vierde" Vinckenbroeck".

Naast de al genoemde wegen naar Heeze en Leende staat er nog een lange, bijna kaarsrechte weg op de kaart, die in de richting Weert loopt.

Het lijdt geen twijfel, dat deze plattegrond van het 17e eeuwse Sterksel een boeiend studieobjekt is, dat samen met de andere bronnen die voor de plaatselijke geschiedschrijving voorhanden zijn, tot fraaie resultaten kan leiden.

Sterksel bleef nog tot 16 maart 1798 in het bezit van Averbode. Toen kocht Adriaan Pompen van Leende de hele bezitting voor de som van 10.000 gulden. Het is wel de vraag of deze penningen ook zijn voldaan, en als dat het geval is, of zij dan wel bij de rechtmatige ontvanger zijn terecht gekomen. Hierover bestaat geen duidelijkheid. Het feit, dat een later familielid van Adriaan Pompen hierover inlichtingen heeft gevraagd bij de abdij van Averbode, bewijst dat men er ook in familiekring niet gerust op was. Niettemin wordt in de verkoopakte gezegd, dat de "cooppeningen" voldaan zijn.

Men kan geregeld beluisteren, dat het Algemeen Rijksarchief in Brussel zoveel belangrijk materiaal voor de geschiedschrijving van Noord-Brabant herbergt. Een bewering, die door het tevoorschijn komen van deze oude kaart van Sterksel weer eens wordt onderstreept. Maar het is evenzeer duidelijk, dat abdijen zoals die van Averbode in hun zorgvuldig bewaarde archieven een schat aan gegevens bevatten, die voor onze lokale en gewestelijke geschiedschrijving van belang zijn. Het is zaak daarvan zoveel mogelijk gebruik te maken. Maar heemkundigen zijn doorgaans slechts amateurs. Een goed samenspel met deskundigen zou hier zeer op zijn plaats zijn.

Hieronder laten wij de volledige lijst met de genummerde akkernamen uit het "caertboeck" van Averbode volgen. Ook is de grootte van elk perceel in bunders, zillen en roeden aangegeven en tevens bij welke hoeve de akkers behoren. (Een bunder is 4 zillen en een zil is honderd roeden). Om het mogelijk te maken, dat ieder die dat wil, voor zichzelf kan uitzoeken welke akker bij welke boerderij behoort, heeft de heer J. van Eijk een schaduwkaart , waarop de nummers van de percelen duidelijk zijn opgenomen. Deze kaart wordt als losse bijlage aan dit nummer toegevoegd.

ALLODIALE GOEDEREN TOT STERKSEL

DE HOEVE TER BRAEKE

1          Den mesthoff met de huysinge         0          1          46

2          Den moeshof                                     0          0          50

3          Den berck-dries                                 0          0          74

            Heyde daer aen                                 0          0          91

4          Den veren—hoff                                0          0          56

5          Den kool-hoff                                     0          0          66

6          't Wey-landt                                       1          2          46

            canten en grachten                           0          3          14

7          ’t hol-eycken-landt                             4          2          34

            canten en grachten                           0          2          63

8          Den claever-dries                               0          0          67