De klok zonder klank

Heemkronijk jaar:2017, jaargang:56, nummer:3/4, pag:9 -12

De klok zonder klank

door: Henk van Eert en Klaasje Douma

Inleiding

U bent als lezer van de Heemkronyk gewend dat u artikelen voorgeschoteld krijgt over meer of minder belangrijke historische processen en gebeurtenissen uit ons heemgehied. Gebouwen, locaties, personen en families vormen vaak het onderwerp. De schrijvers baseren zich op een breed scala aan bronnen, zoals literatuur, afbeeldingen, kadastergegevens, archiefstukken en egodocumenten, waaronder opgeschreven verhalen, correspondentie en dagboeken.

De kerkklokken in de toren van de Sint Martinuskerk, 2010. (Foto Sjaak de Waal) 

De geschiedenis van het heem bestaat echter ook uit persoonlijke herinneringen, verteld in de taal die de verteller eigen is. Die taal kan het dialect zijn, maar dat is niet noodzakelijk. De redactie wil graag ruimte bieden aan dergelijke herinneringen, zowel die aan belangrijke mijlpalen als die aan persoonlijke, alledaagse, ‘kleine’ gebeurtenissen. Juist die kleine, persoonlijke herinneringen en verhalen vormen een wezenlijk onderdeel van ons collectieve geheugen,[1] en dat met name maakt van heemkunde levende geschiedenis.

In het nu volgende verhaal doet Henk van Eert verslag van een belevenis als koster van de Sint Martinuskerk in Heeze. En hij doet dat in dialect. Om dat dialect voor diegenen die het niet kennen lees- en ‘hoorbaar’ te maken volgt na het verhaal een tabel uit Hoe schrijf ik mijn dialect [2] met een weergave van verschillende klanken.

De klok zonder klank

Dit stukske gi uvver de klok die in 1949 was gekôcht umdè de auw klokke dur de Duitsers meegenommen warre um ‘r koggels van te maoke. Ovver deez klok hi Gradus Hansen,[3] Zaoliger Gedachtenis, nog ’n liedje gemakt op de wijs van ‘Mijn grootvader’s klok’, en dè gi zo:

In Heeze hangt een klok in de toren, zo hoog,
zij is er geschonken door de jeugd.
Zij brengt met haar stemme zo fors en zo schoon
over het dorp meer eer en meer vreugd.
En op eens in de nacht,
toen het Kerstkind werd verwacht,
gaf de klok voor het eerst haar geluid.
En vol zoete min haalde ze ’t Kerstkind in
met Sint Jozef en Maria, de bruid.
En zo zin er nog dreej coupletten meer.
 

Interieur van de Sint Martinuskerk in Heeze. (Bron: Briefkaart Brabant-Collectie) 

Die klok hi aaltid goe ze’nen dienst gedao, er mankeerde noit niks an. Op tijd smere en onderhoud en verder hadde ‘r gin umkieke nao. Tot diiejen dag in november.

Op 8 november, of daorumtrent, in 1959, ik weet dè nie zo krek ok al ben ik innigte jorre kööster geweest in de Martinuskèrik in Heez. Op diejen dag wier Jan Werts [4] begraove, die op 5 november war gestörreve. En dè weet ik wèl zikker want dè sti op z’n bidprentje.

Jan Werts war nie de rijkste mens in Heez en dorrum war de ujtvart um hallef tiên. Dè war in diejen tid de goeiekópste ujvartmis. Dè dè ’n groot verschil war mi een van tiên ure of hallef ellef, dè kaande wel begriepe. Um hallef tiên wiere zes karse angestokt en de klenne rouw opgehange: twee zwarte vantjes neven d’n altaor en ’n antependium.[5] Dè was ’n houtere raom mi ‘ne zwarten doek bespanne en dè wier tussen de vloer en ’t altaorblad geklèèmd um de versiering te bedekken, want ’t moes sober zin. Um tiên ure, dè war de plechtige ujtvart en um hallef ellef, dè war netuurluk héél deftig en mi drij hirre.[6] Vur ’n mis van hallef tiên liêpe de kórzängers ók nie zó hard as vur een van hallef ellef. Netuurlijk war um tiên ure en um hallef ellef groote rouw. Vur de groote rouw wier, behâleve de klenne rouw heel de muur aachter d’n altaor mi zwarte kleej behange, zwarte kleej mi geel strepe en geel frannies; geel, mèr ’t leek wel gööwd. Dan wiere ók twèèlef karse angestokt in plats van zes en de twee luchters mi negentien karse. Netuurluk war d’r ok verschil in kazuifel[7] van de pastoor: stof of fluweel mi zilvere versiering.

De uitvaart van Betje Maas in 1963. Op de bok van de lijkwagen zit Janus Snoeijen.

Affijn, Jantje Werts wier begraove, de mis was ujt, de lijkwaoge mi ’t perd van Janus Snoeijen[8] stón al vur de kerkdeur, de kiist wier erin gezet en ik begon te luien; um te luien moeste an ’n dik touw trekke, netuurluk en ’t luidde goe en wel en in inne keer war ’t net of iemes óp ’n leeg olievat stón te slao, zo’n blekke geluid, witte wel? Ik hiel op mi luie en vlóg nao bove d’n tórre in, mèr ik zag niks. Nap benéje, ’n kniplichje haole en wir trug. Ók toen, ân de’n buutekant, niks te zeej. Ik kroop in de klok en toen zag ik ‘t: ’n grote barst van bove tot ondere, hillemol gescheurd. Ikke wir nao benéje en toen de’n deken[9] trug kwam van ’t kerkhof zittie: “Wat is er toch aan de hand?” Ik vertèèlde ’t verhaol en hij is meteen gaon kiêke. Hij verschoot ‘r ok van, net as ikke. Hij is nao beneeje gegao en is meteen gaon belle, nao de verzikkering, Sint Donatus,[10] dè ‘s ’n kerkelijk astransiekantoor, en nao Petit en Fritsen,[11] de klokkengiêter. ’t Slot van ’t liedje war dè de ramp krek binne de tien jaor viel dè de verzikkering duurde en dè we dus de schaoi vergoedkrigge, mèr hoeveul, dè weet ik nie want dor hi ‘ne kööster niks mi te maoke. Dè’s vur de hirre van ’t kerkbestuur, want dor kwamme in diejen tid de daomes ok nie an te pas.

Voorkeurspelling Brabants

In onderstaande tabel staan in de eerste kolom de spellingstekens. In de tweede kolom staan voorbeelden uit het Standaard Nederlands, gevolgd door voorbeelden uit het Frans, Duits en Engels in de volgende kolommen.

Referentiespelling   SN              Frans   Duits               Engels

((ie)                             lied             qui

(iê)                               bier             pire      Riese               cheep

(i(                                 lip                                                     lip

(ee)                              peer                        Mehl

(e)                                bed             mais     Mensch

(ê)                                air               père

(è)                                                                                         back

(èè)                              frêle                                                  bad

(uu)                              fuut              lune       Schlüssel

(uû)                              guur             pur         grün

(u)                                put               que

(eu)                              deur                             mögen

(ù)                                boeuf                            Köln

(èù)                              oeuvre fleur

(á)                                face                                                    Ball

(aa)                              zaak             pale        haben

(oe)                              boek             boule      kurz                 foot

(oê)                              boer                             nur                  fool

(ó)                                                      mot        Tod

(oo)                              boor                             Ohr

(o)                                pot                               Kopf                 wash

(ô)                                                       corps                             ball

(a)                                van

(â)                                                                                             large

[1] Het collectief geheugen is een verzameling herinneringen die groepen mensen gemeenschappelijk hebben en die zij min of meer actief levend in hun geheugen houden, hetzij bewust, hetzij onbewust, vaak ook met behulp van externe informatiedragers van alle mogelijke vormen en soorten. Het collectief geheugen wordt globaal gedragen door en uit zich in de vorm van een typische cultuurvorm. (Bron: Wikipedia).
[2] Hoe schrijf ik mijn dialect? (Leuven/Amersfoort 1999).
[3] Gradus Hansen (Heeze 12 juni 1920 – 28 febr. 2001) was op verschillende manieren actief in de Heezer gemeenschap als onder meer Sinterklaas, raddraaier aan het rad van avontuur op TT Toverland en correspondent van de Parel van Brabant en het Eindhovens Dagblad. Hij werd in 1988 vereerd met een koninklijke onderscheiding en was samen met zijn hondje Hannes een bekende verschijning in Heeze.
[4] Johannes Werts (Heeze 12 nov. 1891 – Heeze 5 nov. 1959) stond in de jaren dertig in het bevolkingsregister ingeschreven als los werkman. Hij was de zoon van de toen met zijn gezin op Strabrecht 4 woonachtige schoenmaker Jacobus Werts (Asten 16 apr. 1867 – Heeze 2 nov. 1942) en zijn vrouw Johanna van de Ven (Heeze 1 okt. 1866 – Eindhoven 14 mei 1947).
[5] Het antependium is de bekleding aan de voorkant van een altaar. Als een antependium van stof is, dan wordt dit voorzien van de van toepassing zijnde liturgische kleuren.
[6] Een ‘mis met drie heren’ is een plechtige (hoog)mis met een priester die wordt geassisteerd door diakens en/ of subdiakens.
[7] Een kazuifel is een mouwloos opperkleed dat gedragen wordt door de priester als hij de mis opdraagt.
[8] In 1958 nam Janus Snoeijen uit de Schoolstraat het rijden van de lijkwagen over. Deze was eigendom van Willem Alphonsus Scheepers (Heeze 30 nov. 1899 – Geldrop 10 feb. 1962), die ook voor de stalling bij hem thuis zorgde.
[9] Een deken is een priester (pastoor) die namens de bisschop een bepaald deel van het bisdom (het decanaat) coördineert. Zo’n decanaat bestaat uit een verzameling naburige parochies met elk een eigen pastoor. Pastoordeken Cornelis Franciscus Berkelmans (Oisterwijk 19 juni 1905 – 1977) bekleedde in 1959 de functie van zowel pastoor in Heeze als deken van het decanaat Geldrop.
[10] In 1852 werd de ‘Onderlinge Brandverzekeringmaatschappij voor R.K. Kerken, daarbij behorende Pastorijen, openbare en op zich zelve staande Kapellen en Seminariën met het daarbij behorende meubilair enz. enz.’ opgericht, in 1867 veranderd in ‘Onderlinge Kerkelijke Brandwaarborg-Maatschappij ‘St. Donatus’. In 1968 veranderde de naam opnieuw. Zonder de toevoeging St. of Sint werd het toen de ‘Onderlinge Verzekering Maatschappij Donatus’. In 1980 kreeg de verzekeringsmaatschappij de huidige naam ‘Onderlinge Verzekering Maatschappij Donatus u.a.’.
[11] De ‘Koninklijke Klokkengieterij Petit & Fritsen’ stamt uit het jaar 1660 en is daarmee het op twee na oudste familiebedrijf van Nederland. Het bedrijf is heden ten dage gevestigd in Aarle-Rixtel.
Ga terug