‘Ce livre destiné aux plus doux souvenirs’ De geschiedenis en inhoud van een aantal poesiealbums.

Heemkronijk jaar:2017, jaargang:56, nummer:2, pag:32 -39

‘Ce livre destiné aux plus doux souvenirs’

De geschiedenis en inhoud van een aantal poesiealbums.

door: Klaasje Douma

Inleiding

Enige tijd geleden vertelde Rob Gijsberts mij dat hij thuis een aantal albums had liggen met namen die mij wellicht iets zeggen. Hij vermoedde dat sommige personen afkomstig waren uit de kring van adellijke families die ik in het kader van mijn promotieonderzoek bestudeerd heb. Ik heb de vier albums, waaronder drie poesiealbums, bestudeerd en mij daarbij een aantal zaken afgevraagd.

Een poesiealbum is een album waarin kleine gedichten en versjes van vrienden worden verzameld. Interessant is het om te zien welke gedichten en versjes men in de periode waarin de albums gevuld zijn, aan het papier toevertrouwde en in welke context dat gebeurde. Om die vraag goed te kunnen beantwoorden dienen we te weten wie de auteurs van de teksten waren en voor wie ze geschreven werden, met andere woorden, wie de eigenaars van de albums waren. Ten slotte heb ik mij afgevraagd hoe die albums, waarin de woorden ‘Heeze’ en ‘Geldrop’ niet voorkomen, bij een familie in Heeze terecht zijn gekomen.

Van wie waren de albums?

Voor de beantwoording van deze vraag dient als eerste aanknopingspunt de vermelding van een naam en datum in een van de albums: ‘Marie Mahie 28 Augustus 1868’. In twee andere albums die beginnen in 1881 en 1889, staan versjes van ‘Uwe U innig liefhebbende Tante Marie’ respectievelijk ‘Votre devouée tante Marie Mahie’. Uit de versjes valt af te leiden dat beide albums eigendom waren van een Jacqueline. Het lijkt er dus op dat minstens drie albums afkomstig zijn uit de familie Mahie of hieraan verwante families. Door de namen in de albums van 1881 en 1889 te combineren met genealogische informatie over de familie Mahie heb ik de waarschijnlijke eigenaressen van deze albums kunnen vaststellen.

Het album(verder te noemen album 1) waarin Marie Mahie op 28 augustus 1868 begon te schrijven, heeft toebehoord aan Maria Mahie, tante van de eigenaressen van de twee andere albums. Het album van 1881 (album 2) was van Jacqueline Mahie en dat van 1889 (album 3) van haar nichtje Jacqueline Mahie.

Het vierde album waarin de oudste gedichten ook stammen uit 1889, behoorde toe aan een zekere Betsy. Twee van de auteurs in dit album zijn te identificeren als leden van de familie Mahie. Jacqueline, die op 21 februari 1891 in Den Bosch in het album schreef, is de al eerder genoemde, in 1870 geboren Jacqueline Mahie. S. Mahie te Riele, die op 4 maart 1891 in Den Bosch een versje aan het papier toevertrouwde, is haar moeder Susanna Henrica Mahie – te Riele. Beiden woonden in 1891 waarschijnlijk in Den Bosch. De eigenaresse van album 4 behoorde dus tot de familie- of kennissenkring van de familie Mahie. Jacqueline Mahie trouwde op 15 juli 1902 in Den Bosch met Louis van Erp, toen arts te Geldrop. Hij had een jongere zus, Betsij. Door de namen van twee auteurs, die zich haar zus en haar broer noemden, te combineren met de gegevens van het gezin Van Erp, kan geconcludeerd worden dat zij de eigenaresse van album 4 was.

Hoe kwamen de albums in Heeze terecht?

De identificatie van de eigenaressen helpt ons ook op weg met de beantwoording van deze vraag. In het bevolkingsregister van Geldrop is te vinden dat het gezin Van Erp-Mahie aan de Langstraat 5 te Geldrop woonde en daar tussen 20 augustus 1918 en 4 augustus 1923 een dienstbode in dienst had met de naam Wilhelmina Dekker. Het is wellicht verrassend dat bij een gezin in Geldrop een dienstbode uit Raalte werkzaam was, maar in dit geval wel verklaarbaar. Susanna Mahie, (schoon)moeder van Louis en Jacqueline, was in Raalte geboren en had van 29 april 1903 tot haar overlijden in 1904 ingewoond bij het gezin Van Erp-Mahie. Dat hield wellicht verband met de zwangerschap van haar dochter, die op 24 juni 1903 beviel van een levenloos kind.

Wilhelmina Dekker vertrok in 1923 misschien weer naar Raalte omdat haar moeder Maria Kleisen ziek was. Deze overleed in Raalte op 4 mei 1924, waarna de weduwnaar Gerrit Dekker op 27 oktober 1925 met zijn twee dochters verhuisde naar het Bogardeind 44 in Geldrop. Op 23 november 1925 trouwde Wilhelmina daar met de bakker Franciscus Gijsberts, waarna ze aan de Parallelweg woonden, eerst op nummer 6 en later op nummer 49. Gijsberts werd op enig moment agent in levensverzekeringen. De jongere zuster van Wilhelmina, Maria Dekker, werd fabrieksarbeidster en woonde enige tijd bij het gezin van haar zuster in, om vervolgens te verhuizen naar de Nieuwendijk 39.

Rob Gijsberts is een van de kinderen van het echtpaar Gijsberts-Dekker en het is dus aannemelijk dat de albums die hij nu in zijn bezit heeft, hebben toebehoord aan zijn moeder. Die kan ze op verschillende manieren verkregen hebben. Wellicht heeft Jacqueline van Erp-Mahie ze tijdens haar leven aan haar vroegere dienstbode gegeven. Die kan ze ook hebben gekregen bij het overlijden van Jacqueline op 19 februari 1950. Op diens overlijdensakte staat de aantekening dat pastoor Th. Wolters te Wouw haar erfgenaam was. Dat was Theodorus Wolters, van 27 november 1929 tot 10 augustus 1964 pastoor en later ook deken te Wouw. Het is dus mogelijk dat de albums pas na zijn overlijden in het bezit zijn gekomen van de familie Gijsberts.

De inhoud van de albums

Het oudste album, album 1, bevat de naam van de eigenaresse, Marie Mahie, en daarna in hetzelfde handschrift een aantal teksten in zowel het Nederlands als het Frans. Die zijn te karakteriseren als gedichten, verhalen, ‘wijsheden’ en spreuken, waaronder de korte maar krachtige spreuk: ‘Er is geen ongeluk zoo groot of er is nog geluk bij’. Tussen teksten over het huwelijk en de roeping der vrouw bevinden zich stukjes onder de kopjes ‘Kunstmatige executie (Historiek)’ en ‘Maria Stuart in den kerker’. Over het huwelijk lezen we:  

Op bladzijde 336 staat een tekst onder het kopje ‘Moedertrouw’. Al met al zijn het opvallende notities van een vrouw die, voor zover ik heb kunnen nagaan, nooit is getrouwd. Volgens de mores van haar klasse had de schrijfster echter nog de huwbare leeftijd, indien deze aantekeningen dateren uit de jaren zestig.

Album 3 was het eigendom van de jongste Jacqueline en start met de volgende wens van de eigenaresse:  

Aan die wens is in november en december 1889 voldaan door twee tantes en twee nichtjes. Het betreft tante Marie Mahie, eigenaresse van album 1, en tante Suse (Susanna Mahie-te Riele), die zich beiden in het Frans tot hun nichtje wendden. Ze eindigen hun bijdrage met ‘Votre devouée tante’ en ‘Ta tante attachée’. De twee nichtjes, die eveneens een bijdrage in het Frans schreven, zijn Célestine Pauwels en de oudste Jacqueline, eigenaresse van album 2.

Daarna vinden we alleen nog een bijdrage uit Amsterdam, gedateerd 11 december 1897. De, zeker in vergelijking met de twee andere poesiealbums, vrij karige inhoud valt te verklaren uit de levensloop van deze Jacqueline. Haar ouders trouwden in 1875 in Batavia, waar haar vader Oost-Indisch ambtenaar was. In september 1879 kwam het gezin naar Amsterdam, waarna de vader in februari 1880 bij het einde van zijn verlof naar Nederlands Indië terugkeerde. Zijn vrouw en dochter bleven in Amsterdam achter, waar ze op diverse adressen woonden en waar de moeder de kost verdiende als naaister. In 1884 vertrok Jacqueline naar Woerden, waarna ze waarschijnlijk naar een internaat ging. Haar moeder was nog enige tijd als huishoudster werkzaam in Amsterdam en vertrok in 1886 naar Rotterdam. Waarschijnlijk is Franciscus Mahie eind 1892, begin 1893 in Nederlands Indië overleden, want op 24 januari 1893 gingen moeder en dochter weer samen wonen in Amsterdam.

De levensloop van Betsy van Erp

Twee ongedateerde gedichten in album 4 zijn van de hand van ‘GJM Wolters aan haar zus Betsy’ en ‘je broer Johan’. Dat waren Gerarda van Erp, die in 1888 met Wilhelmus Wolters getrouwd was, en Johan van Erp.

Daarna volgen een aantal bijdragen uit het 1889. Het zijn korte versjes in het Nederlands en het Frans. Omdat de meeste voorzien zijn van de plaatsnaam Uden, heb ik verondersteld dat de auteurs wellicht de school van de Ursulinen in Uden bezochten. Een aantal namen komen inderdaad voor in het bevolkingsregister van die plaats. De betreffende meisjes staan daar ingeschreven als scholieren van het internaat.

Sinds 1845 stond er in Uden een klooster van de Ursulinen, een congregatie die zich op onderwijs richt. Vanaf 1857 bestierden ze in Uden ook een school voor zowel externen als internen van het pensionaat voor meisjes uit de welgestelde burgerij. De voertaal op het pensionaat was Frans en de dames volgden een opleiding tot onderwijzeres.

De meisjes die in het album voorkomen en het internaat bezochten waren inderdaad afkomstig uit de welgestelde burgerij. Hun vaders waren aannemer, wijnhandelaar, koopman, rentmeester en sigarenfabrikant. Diegenen die later trouwden, deden dat met een man uit hetzelfde milieu. Onder hen vinden we koopmannen en fabrikanten. Hoewel de voertaal op het internaat Frans was, geldt dat maar voor drie van de zeven bijdragen. Een van de meisjes trad in bij de Ursulinen en bracht haar opleiding later in de praktijk als onderwijzeres in Uden en Vught.

Het is mij niet bekend of Betsy van Erp als externe leerling zelf de school in Uden bezocht, maar dat is niet ondenkbaar. Ze was afkomstig uit eenzelfde milieu als hiervoor beschreven, met een vader en een broer die beiden geneesheer waren en een zuster die trouwde met een notaris. Ook de andere bijdragen uit 1889 zijn te herleiden tot het schoolmilieu in Uden of dat van familie en kennissen.

Dat geldt bijvoorbeeld voor de bijdragen uit 1890, die afkomstig zijn van de zuster van de zwager van Betsy en twee dochters van de gemeentearts in Veghel. In 1891 schreven haar toekomstige schoonzuster en de moeder ervan in haar album. De laatste eindigde met: 

In september 1896 verbleef Betsy blijkbaar bij haar zuster in Terheijden. Die vertrouwde opnieuw een deze keer lang gedicht aan het papier toe. Verder schreven de plaatselijke geneesheer en zijn zuster in het album. Zij behoorden waarschijnlijk tot de kennissenkring van Betsy’s zuster en haar man, de plaatselijke notaris.

De elite van ’s-Hertogenbosch

De eigenaresse van album 2, Jacqueline Mahie, opent haar album met een versje in het Frans, waarvan de eerste regel de titel van dit artikel vormt. Ze schreef dat in Den Bosch op elfjarige leeftijd. Na het overlijden van haar vader in Batavia in 1873 is ze waarschijnlijk met haar moeder teruggekomen naar Nederland, waar beiden in 1881 in Den Bosch woonden. Daarna volgen een gedicht in het Nederlands van tante Marie en in het Frans van haar moeder, beide ongedateerd.

De bijdragen uit de jaren 1885 tot en met 1887, toen Jacqueline veertien, vijftien en zestien jaar oud was, bieden zicht op het sociale milieu waar haar moeder en zij deel van uitmaakten. Haar grootvader was de broer van de heer van Boxtel en Liempde, tevens eigenaar van kasteel Stapelen in Boxtel. Diens dochters, nichten van haar vader, vonden een echtgenoot in de Brabantse elite van die dagen, onder wie twee jonkheren.

De moeder van Maria Romme was een De Roy van Zuidewijn, een zuster van twee broers die in 1895 werden verheven tot jonkheer. Haar broer was lid van de Raad van State en diens zoon, Carl Romme, werd later de bekende rooms-katholieke politicus. Zij zelf trouwde een Schölvinck.

Anna Rouppe van der Voort was een telg uit een bekende Bossche fabrikantenfamilie en via haar moeder, een Bonnike, geparenteerd aan de uitgebreide Brabantse elitefamilie Van Rijckevorsel. Zelf huwde zij een telg uit de bankiersfamilie Van Lanschot. Haar zwager Van Lanschot was op zijn beurt getrouwd met een zuster van jonkvrouw Julia de la Court. De zusjes De la Court waren dochters van de meest invloedrijke bestuurder in het Noord-Brabant van het eind van de negentiende eeuw, jonkheer Jos. de la Court.

Jonkvrouw Henriëtte van Rijckevorsel was een telg uit een adellijke tak van de al genoemde familie Van Rijckevorsel. Zij trouwde met een Philips, die later directeur van de ‘Koninklijke’ werd en gezant in Washington. Netty Kolfschoten ten slotte was de dochter van de vicepresident van het gerechtshof en huwde een Schölvinck, waardoor ze de schoonzuster werd van Maria Romme. Een broer van haar trouwde enkel jaren later met een jonkvrouw Verheyen.

Een opvallend verschil met album 4 is dat in album 2 met name Franse bijdragen staan. Dat wijst op de toch verschillende sociale milieus waarin de albums ontstonden. In het milieu van de welgestelde burgerij werd Frans waarschijnlijk op school geleerd en was het gebruik van deze taal in bijvoorbeeld de thuissituatie of privécorrespondentie minder gebruikelijk. Telgen uit de elite van adellijke en vooraanstaande families waarin Jacqueline Mahie verkeerde, hadden vaak een buitenlands kindermeisje of een buitenlandse gouvernante en leerden al op jonge leeftijd te spreken en corresponderen in het Frans, een taal die ook in de huiselijke omgang gebruikt werd.

Tot slot

In dit artikel is in de eerste plaats een mogelijk antwoord gegeven op de vraag hoe de vier bestudeerde albums in Heeze terecht zijn gekomen. Verder heb ik in het korte bestek van dit artikel laten zien dat het mogelijk is om iets te vertellen over het leven van de eigenaressen van dergelijke albums en het milieu waaruit zij afkomstig waren door de inhoud te combineren met wat genealogisch speurwerk.

De uiteenlopende levenslopen van de twee Jacquelines zijn zichtbaar in de door hen nagelaten albums. De twee albums beginnen met enkele bijdragen van familieleden, toen beiden nog jong waren. Daarbij blijft het zo ongeveer voor de jongste Jacqueline. De oudste verkeerde tijdens haar tienerjaren in het elitemilieu van Den Bosch, zo blijkt uit de bijdragen in haar album. Ze trouwde daarna in het burgerlijke milieu waaruit het album van haar schoonzusje afkomstig is.   

Genealogische informatie

De vet gedrukte namen zijn van de eigenaressen van de albums of de auteurs.

Familie Mahie

I. Joannes Baptista Mahie, ged. Den Bosch 5 okt. 1764, koopman, † Den Bosch 12 apr. 1836, tr. 1. Christina Spierings. tr. 2 Wilhelmina Sassen, ged. Den Bosch3 juli 1757, begr. Den Bosch 3 jan. 1801. tr. 3. Catharina Kivits. Uit dit huwelijk: 1. Joannes Henricus, volgt IIa. 2. Franciscus, volgt IIb.

IIa. Joannes Henricus Mahie, ged. Den Bosch 15 apr. 1802, Heer van Boxtel en Liempde, eigenaar kasteel Stapelen, † Den Bosch 10 feb. 1872, tr. Den Bosch 5 sep. 1839 Gertrudis Antonia van Son, geb. Driel 24 feb. 1809, † Boxtel 16 juli 1876, dr. van Cornelis van Son en Gerarda Lemmens. Uit dit huwelijk: 1. Jacoba Adriana Maria Gertrudis, volgt IIIa. 2. Catharina Gerardina Antonia Joanna, volgt IIIb. 3. Henrica Antonius Theresia Maria, volgt IIIc. 4. Gerardus Henricus Joannes, volgt IIId.

IIIa. Jacoba Adriana Maria Gertrudis Mahie, geb. Den Bosch 23 mei 1843, † Ginneken 2 mei 1917, tr. Den Bosch 10 sep. 1863 jonkheer Jan Marie Hendrik Joseph de Grez, geb. Breda 16 sep. 1837, advocaat en kantonrechter-plv., † Brussel 18 sep. 1910, zn. van jonkheer Henricus Ferdinandus de Grez en Emilie Joséphine Petronille Marie de Roy van Zuidewijn.

IIIb. Catharina Gerardina Antonia Joanna Mahie, geb. Den Bosch 6 apr. 1844, † Den Bosch 16 aug. 1923, tr. Den Bosch 14 mei 1868 Victor Franciscus Joannes Josephus van de Mortel, geb. Den Bosch 1 juni 1835, notaris, † 2 feb. 1910, zn. van Joannes Benedictus Hyacinthus van de Mortel en Johanna Cornelia van Rijckevorsel.

IIIc. Henrica Antonius Theresia Maria Mahie, geb. Den Bosch 4 juli 1848, † Den Bosch 20 sep. 1917, tr. Den Bosch 23 juni 1873 jonkheer Ludovicus Cornelis Josephus Andreas van Meeuwen, geb. Den Bosch 44 nov. 1811, president gerechtshof, † Den Bosch 1 sep. 1927, zn. van jonkheer Eduardus Johannes Petrus van Meeuwen en Cornelia Theresia Hanssen.

IIId. Gerardus Henricus Joannes Mahie, geb. Den Bosch 19 dec. 1849, Heer van Boxtel en Liempde, eigenaar kasteel Stapelen, † Boxtel 12 juni 1906, tr. Eindhoven 14 okt. 1879 Maria Louisa Elisabeth Charlotte Cunegonde de Ceva, geb. Groenlo 17 juli 1857, Vrouwe van Boxtel en Liempde, tot 1915 eigenaresse van kasteel Stapelen, † Den Bosch 12 aug. 1922, dr. van Alexander Jan Arthur Roger de Ceva en Eugenie Hubertina Janssens.

IIb. Franciscus Mahie, ged. Den Bosch 29 apr. 1804, koopman, amateurschilder, † Den Bosch 29 apr. 1852, tr. Den Bosch 16 aug. 1828 Jacoba Gertrudis Lightenvelt, geb. Den Bosch 4 aug. 1809, † Den Bosch 15 mei 1879, dr. van Franciscus Gijsbertus Lightenvelt en Maria Anna van Merevoort. Uit dit huwelijk: 1. Maria Huberta Henrica, geb. Den Bosch 28 aug. 1834, eigenaresse album 1, tante Marie uit album 2 en 3, † Ubbergen 21 mei 1914. 2. Henricus Cornelis, volgt IIIe. 3. Franciscus Henricus Antonius, volgt IIIf. 4. Aloisia Theresia Maria, volgt IIIg.

IIIe. Henricus Cornelis Mahie, geb. Den Bosch 22 okt. 1835, boekhandelaar, † Batavia 22 april 1873, tr. Amsterdam 1 juli 1869 Susanna Henrica te Riele, geb. Raalte 27 mei 1832, moeder uit album 2, tante Suse uit album 3, S. Mahie te Riele uit album 4, † Geldrop 7 jan. 1904, dr. van Gerhardus Arnoldus te Riele en Maria Elisabeth van Eerten. Uit dit huwelijk: Jacoba Geertruida Gerardina Arnolda, geb. Batavia 18 aug. 1870, eigenaresse album 2, nicht Jacqueline uit album 3, Jacqueline uit album 4, † Geldrop 19 feb. 1950, tr. Den Bosch 15 juli 1902 Louis Joseph Marie van Erp (zie familie Van Erp, IIb)