Grensbakens in ons Heemgebied.


Overzicht van alle bekende grenspalen in het heemgebied overgenomen uit de wandelgids "Palen van toen, Bakens voor nu", uitgebracht door de Heemkundekring.
De nummering komt overeen met de overzichtskaart.  klik hier.


“Living document”
Het hier gepresenteerde overzicht dient als een “living document” beschouwd te worden.
Met name de historische informatie over grensbakens is voor verbetering vatbaar.
Het overzicht zal dan ook worden uitgebreid en aangepast op basis van nieuwe informatie en / of veranderende inzichten.

Heeft U aanvullingen of wilt u reageren klik hier.

Toelichting
Naast grenzen gevormd door rivieren en beken zijn er in de loop der eeuwen een groot aantal soorten grensbakens aangewezen en of gemaakt. In principe mogen we er van uit gaan dat op elk knikpunt van de diverse Heerlijkheidsgrenzen één of ander grensbaken heeft gestaan.  Er zullen er dan ook meer geweest zijn dan in dit overzicht zijn opgenomen.

Soorten grensbakens
-Grenskeien en Kruiseiken van vóór 1200
-Heerlijkheidgrenspalen van hout met verbindingsgreppels met bomen vanaf ca 1300
-Hertogelijke grenspalen van steen uit 1550
-Grafelijke grenspalen met aardhopen daar tussen uit 1618
-Douanepalen van steen uit 1662
-Baronie grenspalen van steen met aardhopen daar tussen uit 1762 / 65
-Rijksgrenspalen van gietijzer en rijksgrensstenen uit 1843 / 44
-Ludieke Grensbakens vanaf 1997

Het begon ooit ergens in de vroege Middeleeuwen met Kruiseiken en Grenskeien. Grenskeien zijn versleepte zwerfstenen, die ingegraven werden op afgesproken plekken.
Na een eeuwenlang durende strijd om de hegemonie won Brabant het hier in ons heemgebied van Gelre.
Maar pas in 1334 werd de Heerlijkheid ‘Hees en Leen’ door het geslacht van Horne als leengoed ingebracht in het Hertogdom Brabant in ruil voor het kasteel Gaasbeek bij Brussel.

In 1440 beschrijft Philips van Horne in het zogenaamde Denombrement de grenzen van zijn gebied.


In 1760 koopt Jan Maximillian van Tuyll de Heerlijkheid Hees en Leen. Hij gaat in conclaaf met de vertegenwoordiger van zijn belangrijkste buurman (destijds Prins Willen V van Oranje Heer van Cranendonck en Eindhoven) , over hun wederzijdse grenzen. Zo ontstaan de nu bekende Baroniepalen tussen Heeze - Leende, Cranendonck en Stratum op de in 1440 al beschreven plekken door Philips van Horne.
In 1760 komt een proces van grensafbakening op gang dat doorloopt tot 1765.
Het eerste idee werd vastgelegd in een document uit 1760 (nog niet gevonden) De plaatsing van de grensbakens wordt in 1762 in uitvoering genomen. In 1763 wordt er over de voortgang gerapporteerd, de baron is dan al een jaar dood. In 1765 wordt er minimaal nog één paal bij geplaatst.
Hierover is geen document gevonden. Overigens is het goed mogelijk dat er toen meer gebeurd is dan we nu weten.

In 1902 Laat Samuel John v Tuyll. Een kaart maken met een overzicht van de in 1902 bekende 11 palen.
Deze kaart is door ons gebruikt als uitgangspuntvoor het wandelboek waar hier aan gerefereerd wordt.

Inclusief de in 1983 geplaatste Baroniepaal bij de Hoenderboom zijn er nu 12 hardstenen Baroniepalen bekend.

Terug naar heemgebied

Overzicht van alle bekende grenspalen in het heemgebied.

volgnummer

 foto van nog  aanwezige palen

naam van de grenspaal

eerste vermelding

1  niet meer aanwezig

Paal van “Hugheten ten Raeden” Op deze plek stond een molen met een waterrad bij een grote kruiseik.

Over deze paal op het ‘drieheerlijkheden’ valt veel te vertellen.
Ondanks de simpele plaatsaanduiding is het moeilijk te achterhalen waar de watermolen aan de Sterkselse Aa heeft gestaan. Die molen wordt al eind 12de eeuw beschreven als grenspunt van het ‘allodium’ Sterksel door de heer van ‘Hees en Leen’. In zijn acte van afstand van Sterksel aan het klooster van Averbode. Hoe dan ook in de directe omgeving van deze watermolen moet, volgens de overlevering, een grote Kruiseik gestaan hebben die van oudsher gebruikt werd als grensafbakening. Ooit hebben daar drie ridders met hun zwaarden inkepingen in geslagen om aan te geven dit is de grens tussen onze drie heerlijkheden. Maar in de loop der tijden hebben hier meerdere molens gestaan, twee watermolens en een rosmolen. Later werd het precieze bezit van dit grensgebied vaak betwist. Als oplossing werd tussen de twee plekken waar de watermolens hebben gestaan in 1549 een stenen paal neergezet. Met de wapens van keizer Karel V en de graaf van Horne. In de loop van de daarop volgende tijden werd de juiste plek voor deze paal nog vele malen betwist door met name de inwoners van Someren. Mogelijk is die plaats dan ook ‘stiekem’ veranderd en uit het historisch zicht van de Sterkselnaren verdwenen.
Nu nog staat er een paar kilometer zuidelijker in Hugten (deel van Maarheeze) de door keizer Karel V verordonneerde paal, de Meulenstat genoemd, aan de zoom van de inmiddels genormaliseerde Sterkselse Aa, naast het Sterksels kanaal.

1197
2  niet meer aanwezig Paal van “Hochten” daar waar de Panrijt in de Aa stroomde. 1440
3  

Paal aan de Pan langs de weg van Maarheeze naar Sterksel.

Deze paal wordt de "Geschooren Paap" genoemd in het verslag uit 1763.

1440
4  

Paal van Hoeck. Vlakbij de spoorweg overgang, is nu in een afrastering opgenomen haaks op de Pastoor Thijssenlaan.

 

1440
5  zie foto paal van Hoeck, onder aan de paal.

Keisteen, ingegraven aan de voet van de paal van Hoeck.

Bij deze paal ligt een keisteen ingegraven aan de voet van de paal. Dit is een grenskei van ver voor 1440. In het verslag van 1763 lezen we:
‘waar gevonden word een grooten keisteen leggende diep in de aarde. En aldaar doen graven een diepen kuijl ter zijde van genoemde grootten keijsteen omtrent twee voeten noordwaarts en daarin doen setten een vierkanten Naemensesteenen
paal op welke paal aan de ene zijde is uijtge houwen Baro
nie van Cranendonck en aan de andere zijde Baronie van
Hees en Leen.’.

Voor 1440
6   Grenssteen bij de Raadbroek  
7  

Raadbroekpaal of Paal aan de Kleine Aa. Op de hoek van de Renheide, d’Aasdonken en de Raadbroekweg.

Hier was de scheiding tussen Maarheeze en Soerendonk. Het proces-verbaal uit 1763 geeft hier aan: “….omtrent drie roeden na gissing van de genoemde Revier af wij een kuijl hebben doen graven bij welke ingraving ontdekt wierd een stuck of overblijfsel van een houte paal welke wij daar uijt hebben doen nemen en in het selve gat van desen oude scheidpaal laaten stellen een nieuwen Naemense steenen paal….”

1440
8  

Jan Ottenpaal in de buurt van de Strijperdijk.

 

Staat in de buurt van de Strijperdijk. In het Denombrement van 1440 wordt hij al genoemd als "….éénen pale geheiten Jan Ottenpael voer Zuerendonck" De stenen paal die in 1762 is geplaatst, is
zoek. In 1982 is er een nieuwe geplaatst in
opdracht van de gemeente
Maarheeze.
De kop van de paal is er daarna door vandalen afgeslagen.

1440
9  

Keiepaaal of Elzenstaek langs de Paaldijk aan de overkant van de Strijper Aa.

Deze staat aan de Strijper Aa. De paal werd niet in 1762 geplaatst maar in 1765. Verdwenen tijdens herverkavelingen midden vorige eeuw. Herplaatst in 1977 door de gemeente Maarheeze.

1440
10  

D’n Wrissack. Ten noord westen van het Goor en ten zuiden van de Strijperheg.

D’n Wrissack.
Ten noordwesten van het Goor en ten zuiden van de Strijperheg. In 1440 reeds genoemd als “eenen pale gehete den Wristaek an ‘t Goere”. In 1762 vervangen door een hardstenen paal. Gebroken tijdens herverkavelingen midden vorige eeuw. Het afgebroken stuk werd toen abusievelijk 180 graden verdraaid in de grond gezet. Met een gelijmd tussenstuk herplaatst op 6 oktober 1982 door Maarheeze

1440
11

De paal aan de Kattenput. Hier trof men in 1762 nog een grote keisteen aan. Waar is die gebleven? Is die nu op 17 terecht gekomen?

Een belangrijk grenspunt van voor 1440. Op deze plek aan de zogenaamde Kattenput (Heksenput) staat sinds 1844 ook de Landsgrens paal 176. ( foto zie pagina 1) Het proces-verbaal uit 1763 over het plaatsen van de stenen paal geeft aan dat men hier toen nog een grote keisteen aantrof. De Landsgrens paal werd tijdens de ruilverkavelingen in 1955 abusievelijk een drietal meter verzet en op 18 juni 1979 pas weer teruggezet. Het einde van een onenigheid met België. Zie ook het verhaal bij de Landsgrenssteen waar dit conflict op ludieke wijze werd afgesloten. Op de gietijzeren Landgrenspalen staat 1843, maar ze werden pas in 1844 geplaatst. De keisteen is mogelijk terechtgekomen op het Belgische deel van de Achelse Kluis of op de toegangsweg naar de Kluis aan de Petrus van Eynattenweg, daar waar vroeger een kloosterhoeve heeft gestaan.

1440
12   Landsgrenspaal 176. 1844
13  geen foto beschikbaar Landsgrenssteen. 1844
14  geen foto beschikbaar Landsgrenssteen. 1844
15  

Landsgrenspaal 177.

Deze paal staat verscholen tussen de bomen. Hier heeft in WOI d’n Draad gestaan, een afrastering met hoogspanning langs de Belgisch / Nederlandse grens. Door de Duitsers geplaatst om vluchtelingen uit België tegen te houden

1844
16  

Landsgrenssteen. Links (met gezicht naar de abdij) van de oprijlaan van de Kluis aan de overkant van de Abdijweg.

Onder deze grenssteen ligt een tijdcapsule in de vorm van een gedicht op een koperen plaat. Herplaatst in 1981 Hier werd het in 1955 ontstane conflict met België over 12000 m2 beslecht door een koperen plaquette te begraven onder deze steen. De aanvangstekst luidt: “ Ik blijf voor paal staan tussen twee landen / hopelijk versterkt dit onze banden…..”

1844
17   Keisteen aan einde van de P. van Eynattenweg. Mogelijk komt deze vanaf de Kattenput? Zie 10 Wanneer is deze keisteen hier gebracht? 1440
18 Landsgrenssteen in de kelder van de Achelse Kluis. Bij een lichte knik in de grenslijn. 1844
19   Landsgrenspaal 178 aan de Tongelreep. In de boomgaard van de Achelse Kluis tegen de Tongelreep aan. 1844
20  niet meer aanwezig

Hier bij de plek van landsgrens paal 178 heeft een heerlijkheidsgrenspaal gestaan. Bekend als de paal aan de Stroppersbeemd.

 

1440
21  niet meer aanwezig Paal op Voistervoirt aan de Tongelreep op de grens met Aalst. 1440
22   De oude Galichbergpaal bij de Hut van Mie Pils. Een ‘drielanden punt’. In 1762 vond men hier nog een keisteen. De stenen paal uit 1762 is na aanleg van rijksweg A2 in 1978 weggehaald en neergezet bij de Beemden in Heeze. 1440
23  

De nieuwe Galichbergpaal op de grens met Stratum. De stenen paal die in 1762 werd neergezet is in 1978 bij kasteel Geldrop geplaatst.

Van de palen bij het kasteel is niet exact aan te geven welke van 23,24,25 waar staat.

1440
24  

Nayercolepaal of Poyers. Poyers was een buurtschap in Stratum. Ook in 1762 in steen uitgevoerd. In 1929 overgebracht naar gemeentehuis Geldrop. En in 1978 bij kasteel Geldrop neergezet.

Van de palen bij het kasteel is niet exact aan te geven welke van 23,24,25 waar staat.

1440
25  

Laserinnenpaal tegen Urkhoven. In 1762 in steen uitgevoerd. In 1929 wordt deze paal naar het gemeentehuis Geldrop overgeplaatst. En in 1978 bij kasteel Geldrop neergezet.

Van de palen bij het kasteel is niet exact aan te geven welke van 23,24,25 waar staat.

1440
26  niet meer aanwezig

De Husseman. Opmerkelijk is dat in een procesverbaal van 1763 terloops melding gemaakt wordt van deze oude stenen kei of paalsteen. Waar is hij nu?

Opmerkelijk is dat in het proces-vebaal van 1763 melding gemaakt wordt van een oude stenen kei of paalsteen die echter niet vervangen wordt, zoals blijkt uit volgend citaat: "alwaar op 't einde in de sloot ligt de steene keij of paalsteen van out's genaamt `den Husseman' welke de jurisdictie van Stratum en Heeze aldaar termineert en alwaar die van Tongelre haar begin neemt”

1440?
27  niet meer aanwezig Paal “ Tot toutschot in die Aa”. Zo werd dat in 1440 beschreven. Deze plek is vrijwel niet te benaderen vanwege het moerassige landschap. 1440
28  niet meer aanwezig Paal op grens Geldrop, Nuenen en Mierlo. Er is niets bekend over deze paal die toch een belangrijk punt geweest moet zijn tussen Geldrop, Nuenen en Mierlo ???  
29   Grenssteen Mierlo-Geldrop bij Sluisweg/Aardborstweg. Aandenken voor samengaan van Mierlo en Geldrop in 2004. 2005
30  niet meer aanwezig Paal bij ’t Huys Lijwen van Ghelen. De juiste plek is niet erg duidelijk, waarschijnlijk langs de Beneden Beekloop die nu overkluisd is. 1440
31  niet meer aanwezig Ghoergraffpaal aan de Rul. Op de grens Geldrop / Heeze, maar nu op Heezer grondgebied. Grens volgde vanaf hier een rechte lijn naar de Scherpenberg. 1440
32  niet meer aanwezig Strabrechtsepaal op de Strabrechtse Heide. 1636
33  niet meer aanwezig

Scherpenbergpaal waar drie Heerlijkheden paalden, resp.: Geldrop, Hees en Leen en Mierlo.

In 1636 werd tussen de heren van ‘Hees en Leen’, Geldrop en Mierlo afgesproken om hun grens op de Strabrechtse heide opnieuw van grenspalen te voorzien. Een protocol uit het huisarchief van kasteel Heeze geeft aan dat: de afvaardiging uit Mierlo niet kwamen opdagen.

1440
34  

Hoenderboompaal. Ooit een markant punt voor Hees en Leen, Mierlo, Lierop, Someren en Sterksel.

Ooit een markant punt voor Hees en Leen, Mierlo, Lierop, Someren en Sterksel. In 1197 is hier sprake van een Hoenreboom. In 1549 wordt er een stenen paal geplaatst in opdracht van keizer Karel V. Deze paal moet wel dezelfde vorm gehad hebben als de paal die geplaatst werd bij de watermolen in de Sterkselse Aa. Deze stenen paal wordt in 1618 genoemd in een document van de prelaat van Averbode en de heer van `Hees en Leen'. In 1962 werd officieel vastgesteld dat hij er niet meer stond. Een nieuwe paal werd geplaatst in 1983. Deze is abusievelijk uitgevoerd als een zogenaamde Cranendonkse paal. Klopt niet met de paal die
keizer Karel V in 1549 liet neerzetten.

1197
35  zie foto Hoenderboompaal (links) Grenssteen op de plek van de Hoenderboompaal. Onbekend wanneer deze geplaatst is  
36   Dolende Keisteen op de Boschlaan te Heeze. Waar deze keisteen oorspronkelijk dienst gedaan heeft als grensafbakening is niet duidelijk. Er is 1618 op gebeiteld. Voor 1440
37  niet meer aanwezig Gheen Banier, grenspaal tussen Sterksel en Hees en Leen. In 1618 wordt er een stenen paal geplaatst. Is er nu niet meer. 1440
38  niet meer aanwezig Paal van den Raij. In de buurt van een grondstuk met diezelfde naam. In 1618 wordt er een stenen paal geplaatst. Is er nu niet meer. 1440
39  niet meer aanwezig De Schaapschoorpaal ook het Schurreken genoemd in 1197. Daar waar de grens van Sterksel, van de Sterkselse Aa afbuigt door de heide naar de Hoenderboom. In 1618 wordt er een stenen paal geplaatst met het wapen van Averbode en Van Hees en Leen. Is er nu niet meer. 1197
40  

De Ossenpaal tussen Sterksel en Someren.

De Ossenpaal, op de oude grens tussen Sterksel en Someren. Een ludieke paal geplaatst door de Carnavalsverenigingen van Sterksel en Someren Heide. Niet neergezet om te scheiden maar om te verbinden. De paalkop heeft de vorm van een douanepaal. De Ossenpaal werd onthuld door burgemeester Paul Verhoeven van Heeze – Leende op 10 november 2007. De teksten bij de paal gaan over ‘D’n Os’ in het centrum van Sterksel en de ‘Keiepaol’ van Someren Heide

2007
41  

Gedenksteen uit 1997 met Drentse zwerfkei op de plaats van een van de Douanepalen die hier in 1662 geplaatst zijn.

Na de Tachtigjarige oorlog werden er in 1662 zogenaamde Douanepalen neergezet in het kader van belastinginning voor de republiek der Zeven Provinciën. Die zogenaamde ‘konvoyen en licenten’; werden geïnd door de ‘Admiraliteyt van de Maeze’, de latere landelijke belastingdienst. Dragonders, douaniers te paard ,controleerden de handelswaren, die de grens passeerden. Één van die palen stond op de Somerense Heide bij Sterksel en staat nu in Someren bekend als de Keiepoal, en daarvoor als Wilhelmina paal. Op 06-09-1898 werd de 18-jarige Wilhelmina tot koningin der Nederlanden gekroond. Ter gelegenheid daarvan besloot de gemeenteraad van Someren, een jaar later, de hardstenen paal uit de heide naar het dorp te halen. De douanepaal werd voorzien van de inscriptie “Hulde aan onze koningin, 6 september 1898”. En werd daarna als ‘Keiepaol’ een ludiek mikpunt van de jaarlijkse carnavalsvieringen. In 1997 werd het monument met de zwerfkei geplaatst door de schooljeugd van Someren Heide op de oude plek van de douanepaal op de grens met Sterksel.

1662